Zorg voor financieel bewustzijn

Bijna allemaal denken we onze financiën goed op orde te hebben. In werkelijkheid maken we vaak niet de beste financiële keuzes en steken we er te weinig energie in om zaken écht goed te regelen. ‘Financiële bewusteloosheid’ noemt dat.

Hoogleraar Esther-Mirjam Sent pleit voor betere regelgeving om mensen tegen schulden te beschermen én voor meer financieel bewustzijn bij iedereen. Bijna alle Nederlanders – 94 procent om precies te zijn – denken dat ze goed zijn in het financiële beheer van hun huishouden. Aan financieel zelfvertrouwen geen gebrek dus. Uit onderzoek blijkt echter ook dat 2 op de 5 mensen achterlopen met hun betalingen en dat 1 op de 5 zelfs te maken heeft met ernstige schulden. De helft van de Nederlanders heeft nog nooit een begroting gemaakt voor het eigen huishouden.

Deze cijfers laten precies zien wat Esther-Mirjam Sent omschrijft als ‘financiële bewusteloosheid’. Als hoogleraar economische theorie en economisch beleid aan de Radboud Universiteit in Nijmegen heeft ze zich verdiept in het financiële gedrag van mensen en de (hersen)patronen die daar aan ten grondslag liggen. ‘We maken vaak suboptimale financiële keuzes – ouderen trouwens nog vaker dan jongeren. Suboptimaal wil zeggen: we zoeken niet uit wat de meest voordelige energieleverancier is, wat voor de eigen situatie de beste zorgverzekering is, hoe we met ons spaargeld zoveel mogelijk rendement maken met zo weinig mogelijk risico, wat de beste hypotheekvorm is, enzovoort.’

Dat ouderen vaker dan jongeren ‘suboptimaal’ kiezen, heeft er mogelijk mee te maken dat de hersenen minder snel nieuwe informatie opslaan naarmate we ouder worden, zegt Sent. ‘Daar komt nog eens bij dat ouderen zijn opgegroeid in een tijd waarin financiële zaken heel anders werkten dan nu: internetbankieren en vergaande digitalisering bestonden nog niet, hypotheekconstructies waren minder ingewikkeld, er waren veel minder kredietverleners die op allerlei manieren winst proberen te maken. Kortom: de tijd waarin ouderen hun financiële gedrag hebben aangeleerd, was een heel andere tijd.’

Ouderen maken dan wel iets vaker ‘suboptimale’ keuzes, maar financiële bewusteloosheid is een verschijnsel dat zich op alle leeftijden voordoet, bij alle achtergronden en bij zowel mannen als vrouwen, zegt Sent. Dat heeft te maken met bepaalde hersenpatronen. Ze somt er een aantal op: ‘Geld activeert hetzelfde hersengebied als drugs: als je het eenmaal hebt, wil je méér. Onze hersenactiviteit neemt bovendien af in het bijzijn van iemand die we ervaren als een expert – dan denken we dus zelf minder goed na. Daarnaast zijn de hersengebieden waarin emoties worden opgewekt, ook betrokken bij onze bewustwording van risico’s: we maken nogal eens keuzes op basis van emoties, die we dan achteraf tegen onszelf goedpraten.’

Een heel belangrijk patroon voor mensen met schuldenproblematiek is: in tijden van financiële tegenslag wordt ons denkvermogen minder. Sent: ‘We hebben heel lang gedacht dat het andersom was: mensen raken in de schulden omdat ze “een beetje dom” zijn. Schulden ontstaan eerder door een samenloop van omstandigheden. Bijvoorbeeld een combinatie van ziekte, echtscheiding en ontslag. En als we dan in de schulden raken, zorgt dat voor zoveel stress, dat ons intellectuele vermogen afneemt. Cru gezegd: dom maakt niet arm, maar arm maakt dom.’ 

De wetenschap dat schulden zoveel stress veroorzaken dat mensen onverstandige besluiten nemen of verlamd raken en niets doen, is belangrijk voor beleidsmakers, stelt Sent. ‘Beleidsmakers zijn heel lang uitgegaan van de calculerende burger die doelbewust schulden maakt en daar flink voor gestraft moet worden. Wie een betalingsachterstand heeft, krijgt een aanmaning, een boete en even later zelfs de deurwaarder. Steeds vaker zien schuldeisers gelukkig in dat dat niet werkt. Zorgverzekeraars bellen nu al vaak met klanten die een betalingsachterstand hebben: wat is er aan de hand, kunnen we samen een oplossing bedenken? Het is belangrijk om mensen met schulden zo snel mogelijk te helpen, in plaats van ze te straffen. Hulp is namelijk veel effectiever. Daar heeft de schuldeiser op de lange termijn dus ook meer aan.’

Sent vindt het belangrijk dat burgers via wet- en regelgeving in bescherming worden genomen tegen het opbouwen van torenhoge schulden. ‘Het zou bijvoorbeeld goed zijn als we een basis-zorgverzekering hadden, een basis-energiecontract en een basis-hypotheek, waarmee je eigenlijk altijd goed zit. Wie daarvan wil afwijken, zou moeten kunnen aantonen zich bewust te zijn van de risico’s die daarmee samenhangen.’

Ook goede communicatie helpt om schulden te voorkomen. ‘Uit onderzoek is bijvoorbeeld bekend dat een brief met opsommingstekens vaak beter werkt bij vrouwen en dat het voor ouderen belangrijk is om informatie kort en begrijpelijk op te schrijven. Met alle kennis die er is over effectieve communicatie en over de hersenpatronen die ons financiële gedrag bepalen, kan het systeem zo worden ingericht, dat onze financiële bewusteloosheid in goede banen wordt geleid. Om van het belang van aandacht voor financiële geletterdheid in het onderwijs nog maar te zwijgen.’ Naast wetgeving is natuurlijk ook de houding van bedrijven van belang. Sent: ‘In gedragscodes kunnen bijvoorbeeld afspraken worden vastgelegd om te voorkomen dat bedrijven winst maken door de financiële bewusteloosheid van mensen te misbruiken.’

En de verantwoordelijkheid van ouderen zelf? ‘Sla een financieel adviseur aan de haak en laat je begeleiden’, raadt Sent aan. ‘Je kunt je natuurlijk voornemen om nu toch echt eens het energiecontract, de zorgverzekering en de pensioenregeling door te spitten en alles te optimaliseren, maar de meeste mensen hebben daar uiteindelijk toch niet de energie voor. Bovendien is het heel lastig om alles te overzien en ook rekening te houden met toekomstige risico’s. Financieel adviseurs worden tegenwoordig niet meer betaald naar de financiële producten die ze verkopen, maar op basis van een uurtarief. Dat is een belangrijke verbetering.’

Hoe staat het met Sents eigen ‘bewusteloosheid’? Ze heeft goed naar haar eigen advies geluisterd, zo blijkt. ‘Ik heb er helemaal geen zin in en tijd voor dit allemaal uit te zoeken. Daarom heb ik een financieel adviseur die me helpt met dit soort zaken.’ Sents vader vulde lange tijd als FNV-vrijwilliger de belastingpapieren in voor anderen, zoals ook vrijwilligers van KBO-Brabant dat doen. ‘Ook deze mensen kunnen bijdragen aan financiële bewustwording. Mijn vader kreeg vaak bij het invullen even tussendoor een vraag over bijvoorbeeld de zorgverzekering. Dat soort gesprekken zijn een mooie gelegenheid om mensen te vertellen dat het niet gek is om financiële vragen te hebben, want veel dingen zíjn gewoon ingewikkeld. Ook bij sociale activiteiten die KBO-Brabant organiseert, kunnen financiële vragen best in de zijlijn ter sprake worden gebracht. Op hoe meer manieren we bijdragen aan financiële bewustwording, hoe beter.’