‘Wij mensen zijn sociale schepselen’

Kloostergemeenschappen in Noord-Brabant verloren dit voorjaar soms in een paar weken tijd een substantieel deel van hun leden. Ook heel wat rooms-katholieke parochies werden hard getroffen door het overlijden van leden, die soms nog heel vitaal en actief waren. Bisschop Gerard de Korte probeerde de Brabantse katholieken van afstand nabij te zijn, onder meer met twaalf ‘Woorden ter bemoediging’. Ze zijn, met verhalen uit parochies en kloostergemeenschappen, gebundeld in het boek ‘Het verdriet van Brabant’.

Het gesprek met bisschop De Korte vindt begin oktober 2020 plaats, als goed en wel duidelijk is dat de tweede golf van de coronapandemie in Nederland écht is begonnen. Hij maakt zich zorgen, want het voelt anders dan de eerste keer. ‘In maart was er een enorme saamhorigheid. Als burgers en overheden probeerden we samen het virus in te dammen. Nu de tweede golf zich aandient, zie je juist een enorme polarisering. In de samenleving, maar ook in de kerken wordt gemord, bijvoorbeeld omdat er onenigheid is over het maximum aantal mensen dat mag samenkomen. Mensen van buiten de kerk kunnen weinig begrip opbrengen voor de uitzonderingspositie van kerken. “God is jouw hobby, voetbal de mijne”, is zo ongeveer het idee. Het besef dat een eredienst wezenlijk iets anders is dan een theatervoorstelling, is weg uit de samenleving. Bovendien zijn er door kerkelijke vieringen nauwelijks besmettingen geweest. Vooral voor parochies met grote kerkgebouwen, die zich heel zorgvuldig aan de regels hebben gehouden, is het zuur dat voor iedereen nu dezelfde beperkende regels lijken te gaan gelden. Het gevoel van “samen ertegenaan”, dat dit voorjaar zo sterk was, lijkt nu verdwenen. Blijkbaar vraagt het veel, misschien te veel, van onze psychologische spankracht om nóg een keer zo’n groot offer te brengen.’ Toch hoopt De Korte dat het lukt. ‘We hebben allemaal momenten dat de emotie met ons op de loop gaat, maar het is belangrijk om de kop erbij te houden en verstandige dingen te doen.’

Het ging razendsnel dit voorjaar. ‘Op 8 maart leidde ik nog een grote viering in Ommel, vanaf 15 maart vierden we in gesloten kerken, even later met een livestream via internet. In mei ben ik weer begonnen de kerken in ons bisdom te bezoeken – we hebben er in totaal 260 – en vandaaruit weer de vieringen te leiden.’ Net als bij veel mensen werd ook De Kortes agenda van de ene op de andere dag bijna leeg en gingen veel vergaderingen per videoverbinding. ‘De techniek heeft ons enorm geholpen. Voor de lockdown had ik nog nooit gehoord van Zoom. Toch blijft het natuurlijk verbinding op afstand. Ik voelde de beperkingen van de telefoon of de videoverbinding. In zo’n moeilijke tijd gaf dat een gevoel van onmacht, want je zou als bisschop juist dan de mensen nabij willen zijn. Dat kon minder dan ik had gewild, maar ik heb me daar niet schuldig over gevoeld. Het was overmacht.’

‘De echte ramp zat in de kloosters’, zegt De Korte. ‘Daar overleden soms meer dan tien mensen in een paar weken.’ In het onlangs verschenen boek Het verdriet van Brabant vertellen de achterblijvende zusters aangrijpende verhalen over hoe ze nauwelijks of vaak helemaal niet afscheid konden nemen van een zuster die op sterven lag. De gebruikelijke, troost gevende rituelen rond het overlijden moesten achterwege blijven. Op een herdenkingsviering voor de overleden religieuzen, in september, werden de namen van tweehonderd mensen voorgelezen, vertelt De Korte. ‘Ongeveer een derde van hen kwam uit Brabant. Bij het voorlezen van al die namen kwamen het grote verlies en het verdriet van de families en de ordes dichtbij.’

In zijn naaste omgeving verloor de bisschop niemand aan corona. De meeste medewerkers van het bisdom gingen thuiswerken, maar de secretaris was er nog wel en de wekelijkse stafvergadering ging ook door – op gepaste afstand uiteraard. Eenzaam is De Korte dan ook niet geweest. ‘Ik ben nooit alleen in huis geweest. Daar ben ik dankbaar voor. Ik ben overigens ook mijn zus blijven bezoeken. We waren gewend in het weekend samen te lunchen en de week door te spreken. Dat zijn we blijven doen, maar dan bij haar thuis en vaak ook met mijn nichtje erbij – uiteraard ook weer op afstand. Dus nee, persoonlijk ben ik niet eenzaam geweest, maar ik merkte wel dat bij ouderen de eenzaamheid toenam en hoorde dat ook vanuit de parochies. Dat is een ontzettend moeilijk probleem. Juist nu we afstand moeten houden, beseffen we dat we sociale schepselen zijn, die alleen maar gelukkig kunnen leven in verbondenheid met anderen.’

De Korte begon meteen na de lockdown wekelijks pastorale brieven te versturen aan de parochies in het bisdom. De twaalf Woorden ter bemoediging zijn opgenomen in Het verdriet van Brabant. De parochies plaatsten ze vaak op hun website of namen ze op in hun digitale nieuwsbrieven. ‘Ik heb veel waardering teruggekregen voor die brieven, mensen voelden zich erdoor gesterkt. Dat was fijn om te horen – een bisschop heeft net als iedereen ook behoefte aan bevestiging. Ik ben blij dat ik met de brieven vorm heb kunnen geven aan de pastorale dimensie van het bisschopsambt, die normaal toch wat minder zichtbaar is omdat ik niet in de parochie werk.’

In een van de brieven gaat De Korte in op de vraag die sommige gelovigen zich dit voorjaar stelden: heeft God iets te maken met corona? ‘Het model “ellende als straf” heeft oude papieren’, schrijft de bisschop in die brief. Hijzelf wil die link niet leggen: ‘Laten wij als theologen en pastores niet denken dat we God achter de kaart kunnen kijken.’ Hoe God dan wél is betrokken bij de coronacrisis, legt hij uit aan de hand van de drie-eenheid van Vader, Zoon en Geest. In Christus toont God zijn solidariteit met de mens tot in de dood en overwint Hij die dood; Gods Geest geeft veerkracht om de crisis te doorstaan. Dat hij geen grote religieuze woorden wil gebruiken om de crisis te duiden, heeft wellicht ook te maken met zijn achtergrond als historicus, denkt De Korte. ‘Door de wereldgeschiedenis heen zijn er altijd periodes geweest van grote ziekte. In de veertiende eeuw stierf een derde van de Europese bevolking aan de pest. De coronacrisis confronteert ons met onze kwetsbaarheid en sterfelijkheid.’

Dat de coronacrisis weleens de genadeklap zou kunnen zijn voor veel kerkgemeenschappen, daar wil De Korte niet aan. ‘Dagblad Trouw schreef dat de coronacrisis de secularisering met tien jaar zou versnellen. Dat is mij te kort door de bocht. Er waren namelijk ook tegengestelde ontwikkelingen: zodra de kerken en vooral de Maria-oorden weer toegankelijk waren, werd het daar druk. Veel mensen die een naaste hebben verloren vinden troost bij Maria, die weet wat het is om een volwassen zoon te verliezen. Het aantal kaarsjes dat is opgestoken, is op veel plaatsen flink toegenomen. En er zijn parochies die hun inkomsten fors omhoog hebben zien gaan. Plaatselijke parochies hebben veel goodwill gekregen. Het is dus veel te vroeg om vast te stellen of deze crisis de ontkerkelijking versnelt.’

Wat zal de crisis op langere termijn dan wel betekenen voor de Nederlandse samenleving en de plaats van de kerk daarin? Opnieuw vermijdt de bisschop grote woorden. ‘We zullen vast wat meer blijven thuiswerken en wat minder gaan vliegen, maar zodra het weer enigszins kan, zullen we snel weer teruggrijpen naar oude gewoonten, verwacht ik.’ De grote stap in digitalisering die de afgelopen maanden is gemaakt, is zeker ook een blijvertje. ‘Daar kan de kerk haar voordeel mee doen. Ik raad alle parochies aan om de livestream die ze nu hebben, niet te snel stop te zetten. Aan de kijkcijfers zie je hoe waardevol die vieringen voor mensen zijn. Naar de zondagse viering in de Sint-Jan in ’s-Hertogenbosch kijken al snel enkele honderden, maar ook de dagelijkse ochtendmis wordt via YouTube eigenlijk altijd meer dan honderd keer bekeken. Er zijn duidelijk meer kijkers dan we voor de coronacrisis aan bezoekers in de kerk hadden.’

Die ontwikkeling geeft een wat dubbel gevoel. ‘Met mensen die thuis op de bank naar een viering kijken, bouw je geen gemeenschap. De populariteit van de livestream is in feite de doorontwikkeling van de dominante cultuur: het individualisme. Tegelijk: blijkbaar voorzien de uitzendingen in een behoefte bij mensen voor wie de drempel om persoonlijk naar een viering te komen, te hoog is. Veel mensen hebben geen behoefte aan de kerk, maar zijn wel religieus. Als de techniek ons dan kan helpen bij de verspreiding van het evangelie, moeten we die kans aangrijpen.’