SCP onderzocht situatie van ouderen tijdens corona

Ouderen werden in het voorjaar van vorig jaar extra getroffen door de coronacrisis. Niet alleen omdat hun gezondheid gemiddeld genomen kwetsbaarder is dan die van jongere mensen, maar ook omdat eenzaamheid hen bovenmatig trof. Het Sociaal en Cultureel Planbureau deed er onderzoek naar. KBO-Brabant-voorzitter Leo Bisschops en onderzoeker Mirjam de Klerk gingen erover in gesprek.

‘Ik heb jullie onderzoek met interesse gelezen. Wat zijn volgens jou de opvallendste uitkomsten?’ Leo Bisschops, voorzitter van KBO-Brabant, stelt de vraag aan Mirjam de Klerk, onderzoeker bij het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP). De Klerk reageert: ‘De bestrijding van het coronavirus was zeker in de eerste maanden vooral een kwestie van de gezondheidszorg. Wij hebben in ons onderzoek Welbevinden ten tijde van corona in kaart willen brengen wat de sociale gevolgen waren. Het onderzoek is overigens gedaan in juli 2020, toen het qua corona relatief rustig was en er best veel weer kon. Een opvallende uitkomst is de toegenomen eenzaamheid onder 75-plussers. We maken onderscheid tussen sociale eenzaamheid – weinig verschillende contacten – en emotionele eenzaamheid – het gebrek aan een hechte band met een of meer mensen. Vooral de emotionele eenzaamheid is gestegen. In 2019 gaf één op de zes mensen van boven de 75 aan die hechte band met anderen te missen, in juli 2020 was dat één op de drie.’

Bisschops is onder de indruk: ‘Een verdubbeling! Dat is schokkend.’ De Klerk is het met hem eens. Ze vertelt dat er al wel signalen waren die wezen op een toename: veel ouderen onthielden zich van contact en zagen hun kinderen en kleinkinderen veel minder. Maar dat de emotionele eenzaamheid zó sterk was toegenomen, hadden de onderzoekers niet zien aankomen. De Klerk: ‘Een deel van de ouderen had contact via sociale media of beeldbellen. Voor mensen met een groot netwerk én ervaring met die technieken, bleken dat best goede oplossingen. Sommigen maakten juist door de coronacrisis een duidelijke digitale inhaalslag. Voor veel anderen was dat beeldbellen best aardig, maar toch te vluchtig om echt goede gesprekken te voeren. Voor met name hoogbejaarden waren zulke technologische oplossingen überhaupt geen optie. Mensen die best veel contacten hebben, kunnen toch eenzaam zijn, omdat ze het persoonlijke contact missen met mensen met wie ze een hechte band hebben.’

Bisschops is benieuwd in welke mate gezondheid en eenzaamheid met elkaar samenhangen: ‘Bij het ouder worden, wordt onze gezondheid doorgaans ook kwetsbaarder. Is er een relatie tussen een verslechterende gezondheid en toenemende eenzaamheid?’ Dat heeft het SCP niet in z’n algemeenheid onderzocht, vertelt de Klerk. ‘Wel is gebleken dat mensen met een kwetsbare gezondheid somberder zijn geworden als ze iemand hebben verloren aan corona of als ze bang zijn zelf ziek te worden.’ Bisschops vervolgt: ‘Voor KBO-Brabant ligt hier een immense uitdaging, zeker sinds de tweede golf is begonnen. Eenzaamheid wás al een probleem onder ouderen en dat is nu alleen maar groter geworden. Wat zouden wij kunnen doen, denk je?’ De Klerk antwoordt: ‘Dat is inderdaad een groot probleem dat niemand zomaar kan oplossen. Maar het is ook niet zo dat we níks kunnen doen. Je zou kunnen nadenken over de vraag hoe de meest kwetsbare ouderen in deze situatie toch voldoende en goede sociale contacten kunnen hebben. Misschien met de “sociale bubbel” die de afgelopen maanden vaker is genoemd: een paar naaste familieleden of vrijwilligers die regelmatig langskomen.’

‘Mensen die mantelzorger zijn voor iemand in een zorginstelling konden begin vorig jaar van de ene op de andere dag niets meer doen toen het bezoekverbod inging. Wel maakten ze zich grote zorgen. Mensen die thuis voor iemand zorgen, kregen ineens juist méér te doen, bijvoorbeeld doordat de dagopvang wekenlang dicht was of omdat de thuiszorg minder kwam. Wat kwam er op het terrein van mantelzorg uit het onderzoek naar voren?‘, vraagt Bisschops. ‘We verwachten – de uitkomsten van dit onderzoek zijn nog niet bekend – dat bij mantelzorgers die thuis voor iemand zorgen de druk van het mantelzorgen fors is toegenomen’, zegt De Klerk. ‘En dan zijn er nog de mantelzorgers die regelmatig langsgingen bij bijvoorbeeld hun vader of moeder. Velen van hen zijn minder hulp gaan geven. Soms op eigen initiatief, soms op verzoek van degene die de mantelzorg ontving. Tegelijk zijn er ook mantelzorgers die juist vaker langs zijn gegaan.’

Bisschops noemt de vele initiatieven aan het begin van de coronacrisis die als doel hadden ouderen een hart onder de riem te steken: ‘Er werden taarten gebakken, bloemen langsgebracht. Hebben dat soort enthousiaste initiatieven ouderen te weinig bereikt, denk je?’ De Klerk: ‘Er zijn geen gegevens over hoeveel initiatieven dat waren, hoe lang ze duurden en hoeveel mensen daarmee níet zijn bereikt. Maar het is een bekend fenomeen dat in dit soort situaties vraag en aanbod niet altijd matchen. In mijn eigen buurtapp zag ik meer aanbod dan vraag: heel veel mensen boden hulp aan, bijna niemand vroeg hulp. Mensen die echt hulp nodig hebben, zitten vaak niet op sociale media. Ik denk dat je kunt stellen dat vraag en aanbod elkaar niet altijd goed hebben gevonden. Bovendien: misschien kun je sociale eenzaamheid wel voor een deel oplossen met dit soort initiatieven, maar emotionele eenzaamheid niet.’

Bisschops vervolgt: ‘In het onderzoek stellen jullie dat het uiteindelijk een risico is voor de samenhang in de samenleving als bepaalde groepen steeds meer problemen krijgen, zoals eenzaamheid. Hoe zit dat?’ ‘Dat is inderdaad een risico’, aldus De Klerk. ‘Ouderen hebben nu soms het gevoel dat ze niet meer meetellen, dat ze maar binnen moeten blijven. Jongeren voelen zich gedwongen om vanwege ouderen binnen te blijven, terwijl ze zelf het gevoel hebben nauwelijks risico te lopen. In een samenleving wil je juist dat verschillende groepen elkaar waarderen en in harmonie samenleven. Als dat niet zo is, kunnen de sociale samenhang en het onderlinge vertrouwen in gevaar komen.’ Dat is ook een boodschap aan de overheid, vindt Bisschops. De Klerk is het met hem eens: ‘Wij roepen de overheid op om niet alleen de gezondheidscrisis te bestrijden, maar om de coronacrisis net zo goed te zien als een maatschappelijke crisis waarvoor saamhorigheid en solidariteit nodig zijn. Daarnaast zien we dat er aandacht nodig is voor problemen die nu wat meer op de achtergrond raken, zoals het personeelstekort in de zorg en het tekort aan seniorenwoningen. Aan dat soort problemen denken we nu minder, maar ze zijn niet weg.’