‘Het móet anders’

In zijn boek De fundamenten schrijft Ramsey Nasr over de huidige staat van ons bestaan. De coronacrisis heeft volgens hem pijnlijk blootgelegd wat we lange tijd niet wilden zien: het politieke en economische systeem heeft de fundamenten van onze samenleving aangetast. Maar hij heeft hoop.

Ramsey Nasr was onzeker tijdens het schrijven van zijn boek De fundamenten. Want het bevat geen welkome boodschap, zegt hij zelf. ‘Wie wil dit boek lezen? dacht ik. Maar ik kon het niet niet schrijven, gek genoeg. Omdat het te belangrijk is. Ik denk niet dat ik drie jaar geleden zo’n boek had durven schrijven. Maar door de coronacrisis is het alsof alle problemen door een soort omgekeerd prisma heen zijn gegaan en daardoor samenkomen in een brandpunt. En dat levert momentum op. Een negatief momentum, maar ook een positief momentum. We staan op een keerpunt, we kunnen niet door zoals het was. We moeten ons leven radicaal herzien.’

De coronacrisis, de klimaatcrisis, de nationale en de wereldpolitiek, de macht van het geld en de grote bedrijven, de almaar oplaaiende oorlogen; het is om moedeloos van te worden en hopeloos deprimerend. En toch houdt Nasr hoop. Vertrouwen dat een omslag aanstaande is. ‘De reacties die ik krijg op het boek De fundamenten stemmen mij hoopvol. Ik ben totaal ontdaan dat het zo breed gelezen wordt. En ik merk dat de aard van de reacties steeds dezelfde is. Mensen van alle leeftijden komen naar me toe en zeggen: “Dit is iets wat ik al langer voel, maar ik kon er de woorden niet voor vinden”.’

Die woorden heeft Nasr wel. In drie vlammende betogen in het boek De fundamenten vertelt hij over zijn eigen beleving van de eerste lockdown, en de tweede, en stelt hij alles in een breed perspectief. Gelardeerd met feiten die we allemaal op een bepaald niveau al kennen. Dat we niet kunnen blijven doorgaan zoals het was. Dat we niet voor 20 euro naar Spanje kunnen blijven vliegen, dat we geen hele kip kunnen blijven kopen voor 6 euro, dat we niet de natuur kunnen blijven vernietigen. ‘Ik vertel niets nieuws, iedereen weet dit, of zou het kunnen weten. Zelfs binnen de politiek vindt een kentering plaats. Zelfs Rutte zegt dat het neoliberalisme zoals het nu is, het idee van oneindige groei, zijn beste tijd heeft gehad. Dat wil niet zeggen dat hij van gedachten is veranderd, maar wel dat hij rekening heeft te houden met andere gedachtegangen. En hij is een pragmaticus: als de meeste mensen vegetariër worden, zal hij het vegetarisme propageren. In die zin is dat hoopvol.’

Want die andere gedachtegangen zijn er volop, zegt Nasr. ‘De meeste mensen, van jong tot oud, willen dat het anders gaat en willen daar ook de lasten van dragen. Er zijn brede nationale onderzoeken gedaan die dat beamen. En natuurlijk is de jongere generatie daar belangrijk in, de Greta Thunbergs van de wereld, de generatie die zo betrokken is bij Black Lives Matter, bij de MeToo-beweging, de zwartepietendiscussie. Maar het is nog groter en breder dan dat. Ik ben ervan overtuigd dat een groot deel van de consumenten meer wil betalen voor vlees, voor kleding, voor reizen, als dat betekent dat de negatieve gevolgen voor de dieren en de natuur, en uiteindelijk voor onszelf, worden verminderd.’

Tot een paar jaar geleden was Nasr een fervent vleeseter, elk gerecht dat hij maakte begon met het basisingrediënt vlees. Nu is hij vegetariër. En doet dat af aan zijn levensgeluk? Nee. Want, zo schrijft hij in zijn boek: Geluk dat bestaat ten koste van anderen kan van alles zijn, maar nooit geluk. Nasr: ‘Een product als foie gras, dat was vroeger heerlijk. Ja, oké, de gans was gemarteld, maar daar dacht je liever even niet aan. Ik heb dat ook gegeten tot enkele jaren geleden. Nu is er een plantaardige vorm ontwikkeld: faux gras. Bij blind testen proeven mensen het verschil niet. Dat is toch fantastisch! Dat betekent dat je over een stuk of wat jaar nergens meer foie gras in de winkel kunt kopen, tenzij jij speciaal zegt: “Ik wil een écht, gemarteld dier hebben.” Dat is waar we naartoe gaan, en dat vind ik hoopvol.’

Een beter milieu begint bij jezelf, een Postbus 51-slogan van zo’n dertig jaar oud. Compleet achterhaald als je Nasr’s boek leest. Want een beter milieu begint vooral bij andere politieke en economische beslissingen. Nasr: ‘Het bedrijfsleven en de politiek moeten inspelen op de breed gevoelde onvrede die er bestaat. Je kunt niet van een consument verwachten dat die een vliegticket van 20 euro afwijst en doorzoekt naar een ticket van 200 euro. Hou op met dat stunten, met subsidies! Het is kwalijk dat de politiek beter luistert naar de noden van bedrijven, naar economische groei, dan naar de noden van burgers. Van jong tot oud, van radicaal progressief tot extreem complotdenkend en alle zogenaamd genuanceerde denkers ertussen – eigenlijk stellen we allemaal dezelfde diagnose: het klopt niet.’

Welke wereld laten we achter voor onze kinderen en kleinkinderen? Volgens Nasr (zelf heeft hij (nog) geen kinderen) is dat de essentie: ‘Maar dat is ook het moeilijke, daarbij stilstaan. Want je perspectief is beperkt. Iedereen wil dat kinderen in een goede wereld opgroeien, en tegelijk maken we allemaal verkeerde keuzes. Ook omdat we niet altijd de juiste keuzes krijgen voorgespiegeld. Daarom is het proces tegen Shell, waar onlangs een uitspraak in is geweest in het voordeel van Milieudefensie, zo belangrijk. Daarin is voor het eerst de toekomstige generatie, die nu nog niet bestaat en zich dus niet kan verweren, als belanghebbende partij meegenomen.’

Volgens Nasr zijn alle generaties betrokken bij dit onderwerp: ‘Een paar jaar geleden was er een spontaan protest in Groot-Brittannië. Een groep oudere dames, grannies, ging supermarkten in, trok overal het plastic van af en liet dat bij de kassa’s achter: hou die zooi lekker bij je! Een geweldige actie. En je hebt ook de actiegroep Grootouders voor het klimaat. Ik vind dan ook dat we van het idee af moeten dat dit alleen een kwestie is van de jongere generaties. Ook ouderen, senioren, voelen zich aangesproken en zijn bereid tot een revolte, tot opstand. Ik denk dat we de oudere generatie vreselijk onderschatten. Zij moeten tegenwoordig veel incasseren. Ze moeten mee met alle nieuwe technologieën, met een heel ander denkkader, met een complete omgooiing van normen en waarden zoals zij die hun hele leven hebben gekend, en ze hebben vaak ook een schuldgevoel omdat zij de vruchten hebben geplukt van de welvaart. Het is alsof je je een heel nieuw handboek voor het leven moet eigen maken.’

In zijn boek De fundamenten beschrijft Nasr een voor hem levensveranderende scène, tijdens een trip naar de Noordpool. ‘Je denkt dat je iets voorstelt: je bent een man, een kunstenaar, het toppunt van de schepping, maar daar op die plek op de Noordpool tussen de ijsberen besefte ik dat ik slechts onderdeel ben van de voedselketen. Het is wat het is. En om dat echt tot in je vezels te laten doordringen is niet prettig, maar wel essentieel.’

Volgens Nasr is het onvermijdelijk dat we toe gaan naar een wereld waarin uiteindelijk dat besef doordringt, dat mensen, dieren, planten, stenen, allemaal even waardevol zijn en bescherming verdienen, zelfs rechten krijgen. ‘Het klinkt nu volkomen belachelijk, als je de shortcut neemt naar die redenering: daar heb je weer zo’n bomenknuffelaar… Maar ik bedoel het heel praktisch, en in mijn boek werk ik er met een grote boog naartoe. Nu vinden we het volstrekt normaal dat vrouwen stemrecht hebben, maar 150 jaar geleden was dat idee absurd. In 2019 was 2020 ondenkbaar. Het ondenkbare moet denkbaar worden. En zo zal het hiermee ook gaan: dieren zullen elementaire rechten krijgen. En dan krijg je planten, bossen, wouden – hebben die rechten? Het zijn onze longen, wij hebben er alleen maar profijt van, dus: ja! Rotsen? De planeet? De atmosfeer? Ja! Hoe belachelijk het nu ook klinkt, het is een volstrekt logische gevolgtrekking. We moeten oplossingen bedenken voor problemen die er nu nog niet in volle hevigheid zijn, maar die er onvermijdelijk aankomen als we alles bij het oude laten.’