Binnenkijken in het Zwanenbroedershuis

Hartje Den Bosch, op een steenworp van de Sint-Jan, staat het Zwanenbroedershuis. Hier huist een van de oudste verenigingen van Nederland. Een kijkje achter de schermen.

‘Welkom in het “clubhuis” van de Illustre Lieve Vrouwe Broederschap, sinds 1318 gevestigd te ‘s-Hertogenbosch’, zegt Ati Linders van de Kring Vrienden van ’s-Hertogenbosch. Speciaal voor onze KBO-Afdeling doet ze vanmiddag de rondleiding door het Zwanenbroedershuis in de Hinthamerstraat. Een groep van negen vrouwen en één man neemt vanmiddag een kijkje in het prachtige pand met bovenop een zwaan. Hier huist een van de oudste verenigingen van Nederland: het Bossche genootschap Illustre Lieve Vrouwe Broederschap.

Willem van Oranje was ooit lid, net als de beroemde schilder Jheronymus (Jeroen) Bosch. Koning Willem Alexander zit erbij, en heren uit bekende families als Fentener van Vlissingen, Van Lanschot en Philips. Alleen mannen dus, op vrouwelijke leden van het Koninklijk Huis na. Zo waren Wilhelmina en Juliana lid, net als de prinsessen Beatrix en Irene. Ook Willem II – Koning der Nederlanden van 1840 tot 1849 – was lid. Daarnaast was hij was een Zwanenbroeder, een titel die alleen is voorbehouden aan vorstelijke personen. Daarom werd de naam van het huis: Zwanenbroedershuis.

De bezoekers zijn allemaal deelnemers van de cursus Anders kijken naar kunst die Marjo Karel, voor haar pensionering in 2012 werkzaam als secretaresse bij KBO-Brabant, verzorgt bij Seniorenvereniging Vlijmen. Diny Vugts heeft er zin in: ‘Ik wilde het huis heel graag zien. Ik had er wel eens van gehoord, maar wist niet precies wat het was.’ Als de QR-codes gecheckt zijn, mogen de bezoekers het mondkapje af doen. ‘Het oorspronkelijke huis uit 1483 stond op dezelfde plek, maar dat is in de negentiende eeuw gesloopt’, legt Ati uit. ‘Daarna werd een nieuw pand gebouwd. Dat is in 1847 in gebruik genomen.’ 

Naast thuispand voor de Broederschap is het Zwanenbroedershuis een museum waar geïnteresseerden kunnen kennismaken met de geschiedenis van de Broederschap. En die geschiedenis is lang, zien de KBO’ers tijdens een film. De broederschap is in 1318 in ‘s-Hertogenbosch opgericht door een groep katholieke priesters ter ere van Maria, legt de Brabantse historicus René Bastiaanse hierin uit. Deze broeders hadden hun vieringen in een kapel in de Sint-Jan, waarbij muziek een grote rol speelde. Aan het einde van de veertiende eeuw mochten ook niet-geestelijken lid worden. Als ‘buitenleden’ hoefden zij geen eed af te leggen. ‘Mensen wilden heel graag buitenlid zijn’, vertelt Bastiaanse. ‘Als buitenlid wist je namelijk zeker dat de Broederschap na je dood vier keer per jaar voor je zielenheil zou bidden. Dan hoefde je minder lang in het vagevuur te verblijven – iets waar mensen in de Middeleeuwen bang voor waren. Kijk maar naar de schilderijen van Jheronymus Bosch uit die tijd: die zitten vol duivels en demonen.’

In de zeventiende eeuw werd het katholieke geloof verboden door Frederik Hendrik, de zoon van Willem van Oranje. Dat leek het einde van de Broederschap. Maar toen ook protestanten lid wilden worden, werden de statuten herzien. Vanaf dat moment waren er achttien protestantse en achttien katholieke broeders, en geen buitenleden meer. Dat is vandaag de dag nog steeds zo. Naast vier proosten en veertien broeders per geloofsrichting zijn er nog een aantal candidaten en candidandi om het voortbestaan van de Broederschap te waarborgen.

Door de eeuwen heen veranderde de Illustre Lieve Vrouwe Broederschap in een sociëteit met een exclusief imago. Van het besloten gezelschap kun je pas lid worden als de andere leden je voordragen. Daarvoor is het belangrijk dat je familie een band heeft met ‘s-Hertogenbosch en dat je affiniteit hebt met de Broederschap en het geloof. ‘De achterliggende gedachte van de Broederschap is: je helpt elkaar tot in de dood én je steunt anderen’, vertelt Ati Linders als de film is afgelopen. 

‘Leden hebben naastenliefde, tolerantie en verdraagzaamheid hoog in het vaandel staan’, vertelt Ati. ‘Ze streven naar het goede. Zo helpen de broeders instellingen voor dak- en thuislozen, hospices. En ze ondersteunen cultureel erfgoed. Ieder lid betaalt een bepaald bedrag en er komen legaten van overleden leden binnen.’ Elk jaar is er een bezinningsweekend met een thema. Daarnaast wordt er eens per jaar een broederlijke maaltijd gehouden in de Grote Zaal. Verder zijn er familiedagen waarop de leden hun familie mogen meenemen. Ati: ‘Er zijn al verschillende huwelijken gesloten tussen nazaten. En gek genoeg is het daarbij vaak zo dat een protestant met een katholiek trouwt.’

De groep gaat de trap op naar boven, langs de schilderijen van Beatrix en Juliana. Ati laat de Proostenzaal zien: een prachtige, hoge zaal met ornamentenplafonds en kroonluchters. Aan de muren hangen panelen met alle namen van de leden. ‘Momenteel zijn er 120 leden: 36 broeders, vier candidaten die pas echt lid worden als een broeder overlijdt of 72 jaar wordt, en een grote groep candidandi die dan candidaat worden. Er is maar een langzame doorstroming. De acht oudste gezworen broeders vormen het college van Proosten.’ De meeste leden blijven lid tot aan hun overlijden. Vanaf hun 72e jaar zijn zij honorair lid.

Aan de andere kant van het trappenhuis is de Grote Zaal, met een houten plafond, glas-in-lood ramen en grote tapijten op de vloer. Er staan lange tafels met stoelen waarop de namen van de leden staan en hun familiewapen. ‘Deze zaal wordt gebruikt voor maaltijden en lezingen’, vertelt Ati. ‘Je kunt ‘m ook huren voor een bruiloft. Aan de achterkant loopt de Binnendieze, dus het bruidspaar kan dan met een bootje aankomen.’ Erg interessant, vindt bezoekster José van Helvoort. ‘Ik ben hier ooit geweest tijdens Open Monumentendag, maar dan krijg je geen uitleg erbij en begrijp je toch minder goed wat hier gebeurt. Het is leuk om meer achtergrond te krijgen. Ik ben blij met deze rondleiding.’

Ten slotte gidst Ati de groep naar de Museumkamer op de begane grond. In vitrinekasten worden bijzondere voorwerpen bewaard die verbonden zijn met de geschiedenis van de Broederschap. De meeste objecten zijn geschonken door leden, bijvoorbeeld prachtige tableaukasten, zestiende-eeuwse koorboeken en de drinkkan van Willem van Oranje. Aan het eind van de rondleiding krijgt Ati een applausje en enthousiaste complimenten van de groep. ‘Je deed het ontzettend goed’, zegt Wilhelmina van Oers. ‘Ik vond het erg leuk en interessant.’