Vrouw in meervoud

Een artistiek project van moderne vrouwen: dat is het boek Vrouw in meervoud. Kunstenares Els Coppens (78) werkte er bijna twee jaar met hart en ziel aan, samen met dichteressen Helma Michielsen (76) en Rennie van Windt (93).

Tussen het leven van de Bijbelse Maria en dat van de moderne vrouw zijn de verschillen helemaal niet zo groot als we soms denken. Daar kwam kunstenares Els Coppens en maker van het boek Vrouw in meervoud achter tijdens de vele kunstreizen die ze in de afgelopen jaren maakte. Ze fotografeerde daarbij beelden, tekeningen en schilderijen van Maria in verschillende fases van haar leven, ze las in de Bijbel en ze zag vele gelijkenissen. ‘Ik voelde bij die beelden verwantschap met haar’, vertelt ze op een grijze wintermiddag in haar huis in Vlierden, gemeente Deurne, in het bijzijn van Helma Michielsen en Rennie van Windt.

Els is getrouwd met beeldhouwer Joep Coppens. Hun huis naast de molen staat en hangt vol met kunst. Ook in de beeldentuin buiten vinden we de werken van Joep. Joep is de zoon van de Eindhovense kunstfotograaf Martien Coppens, over wie Els eerder al een boek schreef. Tijdens de tentoonstelling 3x Coppens in beeld in 2019 hield vriendin en kunsthistorica Helma een lezing over de werken van Els, Joep en Martien. Helma: ‘Ik zei toen tegen Els: “Wat zijn jouw schilderijen eigenlijk prachtig om gedichten over te schrijven.”’ ‘Dat vond ik meteen een goed idee’, zegt Els. ‘En ik stelde voor om Rennie erbij te betrekken.’ Ook zij was meteen enthousiast over het boekenplan, waarvoor Els een subsidie kreeg van de gemeente Deurne.

Maandenlang werkten de drie aan het boek Vrouw in meervoud. Els selecteerde een aantal van haar schilderijen. Helma en Rennie schreven daar gedichten bij, al koos Rennie soms ook een gedicht uit bestaand werk. Ze kwamen regelmatig samen en bespraken dan elkaars werk. Soms viel er nog een schilderij af, soms kwam er een bij. ‘De schilderijen van Els zijn ogenschijnlijk eenvoudige schilderijen’, zegt Helma. ‘Maar als je er langer naar kijkt, ervaar je dat ze je meetrekken naar de essentie van het leven. Ze laten de diverse stadia zien van het mens-zijn, van het vrouw-zijn. De woorden kwamen gewoon vanzelf. Alsof er in mijn hoofd een soort opslagplaats was waar de gedichten al lagen. En ik voelde en wist dan dat ze ook echt pasten bij de schilderijen.’ 

Rennie bekeek de schilderijen en wachtte op een ingeving. ‘Mijn schrijven is altijd een antwoord op een impuls, meestal snel en kort. Maar ik ken ook de worsteling om het juiste woord te vinden.’ Els: ‘In mijn schilderijen speelt heel sterk de kwetsbaarheid van de mens. Iedereen heeft daarmee te maken. Ook als je gelukkig bent en een fijn leven hebt, zit er vaak onderhuids nog wel spanning. Dat is zichtbaar in mijn schilderijen en de gedichten van Rennie en Helma passen daar goed bij.’ Els zelf schreef voor het boek Vrouw in meervoud, een haiku bij elk schilderij. Een haiku is een Japanse dichtvorm die bestaat uit drie regels van eerst vijf, dan zeven en dan weer vijf lettergrepen. ‘Deze vorm dwingt je echt om tot de kern te komen.’

Els, Helma en Rennie kennen elkaar al sinds de jaren tachtig, van het Literair Café Deurne. Els: ‘Die avonden organiseerden we in Herberg De Roode Leeuw, zo’n oergezellig bruin café. Daar nodigden we dan regionale dichters uit. Iedereen trad er op. Dat waren heerlijke bijeenkomsten.’ Sindsdien zijn de drie dames bevriend, verbonden door de kunsten. Els schilderde en exposeerde tot een ernstige ziekte haar dat onmogelijk maakte. ‘Ik ben twintig jaar draaideurpatiënt geweest en ben vreselijk ziek geweest. Ik heb diverse keren aan de rand van mijn graf gestaan en kan wel zeggen dat ik het echte lijden heb gekend. Tijdens mijn ziekte kregen Joep en ik van weldoeners een reis naar Lourdes cadeau. Daar maakte vooral de naastenliefde van de vrijwilligers enorm veel indruk op me. Ik ben me daarna ook weer wat meer gaan interesseren in het katholieke geloof, waardoor ik, lezend in de Bijbel, verwantschap met Maria ontdekte.’ 

Schilderen lukt dus niet meer, maar fotograferen en schrijven kan Els nog wel. ‘In wezen zie ik geen verschil tussen deze verschillende manieren van kunstzinnig bezig zijn. Je wordt ergens door bewogen en dat kun je op verschillende manieren tot uitdrukking brengen.’ Helma en Rennie schrijven allebei nog veel gedichten. Beiden publiceerden ze verschillende (prijswinnende) bundels. Helma is actief bij het dichterscollectief in Nuenen. En Rennie is op Instagram en Facebook een heuse influencer. Haar kleindochter Afra houdt daar de accounts Granny Rennie bij met daarop de gedichten van Rennie.

De titel van het boek, Vrouw in meervoud, slaat op verschillende dingen, legt Els uit. ‘We waren met drie vrouwen en ik heb dit hele project alleen met vrouwen georganiseerd. Wij vonden het belangrijk om te laten zien dat je geen man nodig hebt om zoiets te organiseren. Predikant Ada Rebel hield tijdens de boekpresentatie in oktober een indrukwekkende lezing over de Bijbelse Maria en haar persoonlijke relatie ermee. En we overhandigden het eerste boek aan burgemeester Greet Buter.’

Wanneer ze over de boekpresentatie in oktober praten, beginnen hun ogen te twinkelen. ‘Dat was een fantastische middag’, vertelt Els. ‘Zelfs de burgemeester bleef van het begin tot het einde.’Tijdens de presentatie werden de schilderijen in combinatie met de foto’s van Maria getoond. In het boek zien we alleen de schilderijen. Ze krijgen veel reacties op het boek. Met name op het gedicht Abortus van Rennie en het bijbehorende schilderij van een landschap waarin in een stromende rivier wazig een kindje te zien is. Els: ‘Ik heb lang geleden na viereneenhalve maand door ernstige ziekte mijn ongeboren kindje verloren, en het verdriet daarvan heb ik met dat schilderij willen uitbeelden. Rennie heeft dat verdriet vervolgens prachtig weergegeven in woorden.’ De laatste strofe van het gedicht gaat als volgt:

Nooit zal ik je dragen, kind, opnieuw, anders,

je horen lachen, huilen, troosten, trots of boos op je zijn.

Nooit zullen je zusjes met je spelen.

Nooit zul je me troosten.

Ook het gedicht dat Helma schreef voor de boekpresentatie, maakte indruk op de bezoekers, vertelt Els. ‘Haar woorden vormen de verbinding tussen de schilderijen en de foto’s van Maria. Ik vond ze prachtig.’ Het gedicht staat niet in het boek – de eerste paar regels luiden:

nu de eerste tekenen van zwangerschap zichtbaar, het verhaal vertelt is er het weten, het stille hunkeren, 
het samen delen, besef

dat er een kind komt, waar ook geboren, 
als levend begin

De vrouwen hopen dat ze met hun project en met hun verhaal andere vrouwen aanmoedigen om vooral ook creatief bezig te zijn. Helma: ‘Laatst stond er in de Ons een interview met Hedy d’Ancona, die nog heel actief is op allerlei fronten. Wij zeiden toen gekscherend tegen elkaar dat wij een soort Hedy’s op kunstgebied zijn. Daarom willen we met dit project graag veel mensen bereiken.’ Rennie: ‘Ik hoop dat we kunnen meegeven dat je veel geluk kunt ervaren als je zelf iets maakt. Dat kan op allerlei creatieve vlakken zijn, als je maar iets doet met een ingeving of een impuls.’ De positieve reacties op het boek en de boekpresentatie in oktober smaken naar meer. Helma is druk met de organisatie van een nieuwe bijeenkomst, ditmaal in haar woonplaats Nuenen. Zodra de coronamaatregelen het toelaten wordt er een datum geprikt. Helma: ‘We kunnen dat natuurlijk geen jaren meer uitstellen. Dan is de bundel verjaard. En wij ook, haha.’