Anna Enquist over muziek, literatuur en ouder worden

Anna Enquist (76) is een van de bekendste auteurs van deze tijd. Ze debuteerde relatief laat, maar heeft inmiddels een omvangrijk oeuvre. Daarin spelen klassieke muziek en psychologie een belangrijke rol. Eind vorig jaar verscheen haar nieuwste boek: Sloop. ‘Ik geloof niet dat ik het een ramp zou vinden als ik niet meer zou schrijven.’

Weer gaan schrijven was een idee van haar schoondochter. ‘Door corona werden allerlei lezingen, excursies en buitenlandse festivals afgelast. Dus ik had een gevoel van: er is tijd’, vertelt Anna Enquist aan Ons, op een winderige donderdagochtend bij haar uitgeverij in Amsterdam. ‘Toen zei mijn schoondochter: “Nou, dan moet je maar een roman gaan schrijven.” Dat vond ik een heel goed advies.’ 

In die tijd hield een bijzonder werk van de bevriende schilder Co Westerik de schrijfster bezig. Een reliëf van een touwtjespringend meisje, geschilderd op een blinde muur van 30 meter hoog op een politiebureau in Rotterdam. ‘Op een herdenkingsbijeenkomst van Co zag ik allemaal grote foto’s van dat reliëf en hoe dat – heel tragisch – werd afgebroken nadat het gebouw werd verkocht.’ Ze begon haar nieuwe roman Sloop met een beschrijving van een filmpje van de sloop van dit kunstwerk. Van hoe de sloopkogel tegen de rechterschouder van het meisje dreunt, en daarna tegen haar hoofd en handen – terwijl de bakstenen afbrokkelen. ‘Ik vroeg me af: wie zit daar nou eigenlijk naar te kijken? En zo kwam in het volgende hoofdstuk Alice in beeld.’

Sloop neemt ons mee in het hoofd van componiste Alice Augustus. Ze is wereldwijd succesvol en verdient daarnaast in het geheim nog flink bij als schrijver van reclamedeuntjes. Op persoonlijk vlak loopt het wat minder lekker: ze is bijna 40 en heeft een grote kinderwens. De tijd zit haar op de hielen. ‘Ik vond Alice in het begin eigenlijk best een vervelend karakter’, zegt Enquist. ‘Ze was een beetje drammerig. Maar gaandeweg kreeg ik steeds meer met haar te doen. Ze komt uit een gezin waarin ze totaal niet gezien of gewaardeerd werd. En dan lukt het haar toch om te krijgen wat ze wil, door bij allerlei mensen buiten dat gezin steun te zoeken. Wat ik echt leuk aan haar vind – maar dat heb ik er natuurlijk zelf in geschreven – is haar belangstelling voor Haydn en diens vernieuwingsdrift in de muziek.’

Schrijven over de Oostenrijkse componist Joseph Haydn stond al langer op het lijstje van Enquist. ‘Mensen lopen vaak weg met Mozart en Beethoven en realiseren zich helemaal niet dat Haydn de nieuwe dingen heeft verzonnen die zij uitvoeren. Bijvoorbeeld in een heel snel laatste deel van een symfonie ineens een adagio (een langzaam deel, red.) invoegen. Mozart doet dat in zijn pianoconcerten, maar Haydn begon ermee in zijn strijkkwartetten.’ Min of meer toevallig komen de verhaallijnen van Haydn en Alice bij elkaar. ‘Ik had al veel research gedaan naar Haydn en ik speelde zijn muziek graag, maar had nog geen idee hoe ik over hem zou kunnen schrijven. In een historische roman had ik niet zo’n zin. En toen maakte ik hem dus de obsessie van Alice. Haydn wilde heel graag kinderen en was kinderloos: daar komen ze dus bij elkaar. Ook in hun componeerdrift trouwens.’

Enquist schreef Sloop op een andere manier dan haar eerste romans. ‘Toen ik jaren geleden net begon met schrijven had ik het heel druk en wilde ik niet dat een project zou mislukken. Dus dan had ik vaak zo’n roman al in scenes uitgeschreven voor ik begon. Dat werkte goed, maar dat is wel heel saai schrijven, want dan weet je alles al. Die werkwijze heb ik later steeds meer losgelaten.’ 

Enquist debuteerde relatief laat: haar eerste dichtbundel publiceerde ze in 1991, ze was toen 46. Haar eerste roman, Het meesterstuk, verscheen drie jaar later. ‘Tot die tijd had ik altijd veel muziek gemaakt, maar om op niveau te blijven moet je eigenlijk drie uur per dag studeren. Die tijd had ik helemaal niet: ik had een volle baan en jonge kinderen. Ik kon er heel slecht tegen dat ik mezelf achteruit hoorde gaan. Dus toen heb ik de piano dichtgedaan, maar daar werd ik somber van. Ik kon moeilijk slapen, dwaalde door het huis en begon wat dingetjes op te schrijven. Op een gegeven moment dacht ik: het lijkt wel een gedicht. Ik kreeg er plezier in. Maar het duurde wel een paar jaar voor ik wat naar een tijdschrift durfde op te sturen.’

Enquist, een pseudoniem van Christa Widlund-Broer, studeerde psychologie in Leiden en piano en cello aan het conservatorium. Lange tijd werkte ze aan het Psychoanalytisch Instituut en nu heeft ze al twintig jaar een eigen praktijk als psychotherapeut. Ze vraagt zich geregeld af hoe lang ze daar nog mee moet doorgaan. ‘Toen ik in opleiding was, maakten we grappen om die hele oude mensen die nog supervisie gaven. Die waren misschien wel 80. En nu komen we zelf zo’n beetje in die richting. Hoe lang hou je het nog vol, hoe lang hou je nog aansluiting bij die jongere generatie?’ Met een aantal ongeveer even oude collega’s heeft Enquist een intervisiegroepje. Ze komen al jaren geregeld samen. ‘Dat is wel een treurige zaak, hoor’, zegt ze lachend. ‘Twee zijn er al helemaal mee opgehouden, een is aan het afbouwen en een goede vriend van mij en ik zijn nog echt bezig. Al ben ik wel mijn praktijk aan het verkleinen. Ik ben nu 76, dus ik heb nog wel even, maar wanneer ik geen nieuwe patiënten meer moet aannemen…? Daar ben ik nog niet uit. En dat houdt me wel bezig.’ 

Nee, echt leuk vindt Enquist het niet om ouder te worden. ‘Het meest akelige vind ik dat je zoveel verliest. Dat je vrienden sterven. Daar hoor en lees je weinig over. Ik denk dat oude mensen daar weinig steun en begrip voor krijgen. Veel mensen met wie je je jeugd hebt gedeeld, met wie je gemeenschappelijke herinneringen hebt, zijn er niet meer. En je verliest ze in een razend tempo. Ze sterven, ze raken dement. Een paar jaar geleden ben ik twee heel belangrijke vrienden verloren en ik denk nog dagelijks aan hen.’

Naast haar praktijk en het schrijven speelt Enquist ook weer regelmatig op haar piano en cello. Ze pakte de muziek weer op nadat haar dochter in 2001 verongelukte op de Dam in Amsterdam. ‘Ik ben toen gaan studeren op de Goldbergvariaties van Bach. Die zijn heel moeilijk en je moet erg opletten. Dat nam me helemaal in beslag. Je hoeft dan aan niets anders te denken dan aan vingerzettingen en de lijn van het stuk. Sindsdien interesseert de techniek me niet meer zoveel, en ben ik veel toleranter geworden naar mezelf. Ik wil gewoon muziek maken.’ Ze eigende zich de piano op een nieuwe manier toe, vertelt Enquist. Ze had een periode waarin ze alle pianosonates van Haydn instudeerde. En inmiddels werkt ze met haar nieuwe Amerikaanse vertaalster aan vioolsonates. ‘Dat is voor mij een heel nieuw repertoire en nu zit ik dus thuis weer heel veel te studeren.’

Met haar man, cellist Bengt Widlund, speelt Enquist ook nog in een kwartet, samen met nog twee goede vrienden. ‘Mijn man en ik hebben wel samen gespeeld ook, maar toen kregen we voortdurend ruzie. Daar heb ik helemaal geen zin in. Strijkers vinden vaak dat de piano te hard klinkt’, lacht Enquist. ‘In het kwartet spelen we allemaal ons tweede instrument. Daarin zijn we veel minder bedreven, maar het is fantastisch. Want al die prachtstukken voor kwartetten krijg je toch langzaam wel in de vingers.’ Wat hoopt ze het langst te kunnen blijven doen: schrijven of muziek maken? Enquist hoeft geen seconde na te denken. ‘Muziek maken. Met schrijven identificeer ik me veel minder, omdat ik ermee begon toen ik mijn identiteit al had ontwikkeld. Ik vind schrijven erg leuk hoor, maar ik geloof niet dat het een ramp zou zijn als ik het niet meer zou doen. Maar geen piano meer kunnen spelen: dat zou ik wel echt heel erg vinden.’