‘Door de beelden uit Oekraïne komt het gevoel van angst sterker naar boven’

De oorlog in Oekraïne kan bij Nederlandse senioren pijnlijke herinneringen aan de Tweede Wereldoorlog oproepen. Psychiater Patricia Dashorst, werkzaam bij ARQ Centrum ’45, merkt dat senioren de laatste maanden meer last hebben van verdrietige herinneringen en angstgevoelens. Haar belangrijkste advies: volg niet ál het nieuws en zoek afleiding.

De meimaand is voor veel senioren in Nederland vaak toch al een maand die veel herinneringen aan de oorlogsjaren oproept. In Nederland leven nog zo’n 1,5 miljoen mensen die de Tweede Wereldoorlog als baby, kind of jongere hebben meegemaakt. ‘Je ziet altijd wel in de aanloop naar mei, dat mensen terugdenken aan hun jeugd in oorlogstijd’, zegt Patricia Dashorst. Ze is als psychiater verbonden aan ARQ Centrum ’45 (zie kader op pagina 27). Dit jaar zijn de herinneringen aan de Tweede Wereldoorlog bij veel Nederlandse ouderen heftiger dan in andere jaren. ‘Door de beelden uit Oekraïne komt het gevoel van angst, dat sommige ouderen uit de oorlogsjaren kennen, sterker naar boven. Ze hebben meer nachtmerries, herinneren zich ineens meer details en zijn soms meer in zichzelf teruggetrokken.’

Dashorst ontmoette dit voorjaar, kort na het uitbreken van de oorlog in Oekraïne, een mevrouw van 83 jaar die als baby bombardementen heeft meegemaakt in de Tweede Wereldoorlog. ‘Nooit eerder had ze daarvan gedroomd, maar door de oorlogsbeelden uit Oekraïne kreeg ze ineens nachtmerries over de bombardementen die ze zelf had meegemaakt. Of die dromen een weerslag zijn van wat ze daadwerkelijk heeft meegemaakt of dat de nachtmerries ontstaan uit een combinatie van verhalen die ze als kind heeft meegekregen en beelden die ze nu ziet, is niet zo relevant. Als behandelaar hoef ik niet aan waarheidsvinding te doen, maar probeer ik met mensen ervoor te zorgen dat ze hun emoties, bijvoorbeeld angst en verdriet, weer beter kunnen hanteren.’

De oorlog in Oekraïne is niet de eerste oorlog die Nederlandse ouderen meemaken sinds de Tweede Wereldoorlog. Dashorst: ‘Ook bij de oorlogen in Vietnam, Israël en Joegoslavië en recenter in het Midden-Oosten, kwamen herinneringen aan de eigen oorlogstijd weer boven. Het verschil is wel het soort herinneringen dat mensen aan de Tweede Wereldoorlog hebben: was je baby, kind, puber of volwassene? Ook de leeftijd tijdens een latere oorlog maakt verschil. Was je bijvoorbeeld tijdens de Joegoslavië-oorlog ongeveer vijftig of zestig jaar? Dat is een leeftijd waarop je nog veel afleiding hebt van werk of gezin. Op een leeftijd van tachtig of negentig worden mensen veel minder gedwongen om aan iets anders te denken.’

Senioren realiseren zich maar al te goed dat de Oekraïne-oorlog – voor Nederlanders nu – niet goed te vergelijken is met de Tweede Wereldoorlog, zegt Dashorst. ‘Maar toch kan van alles ervoor zorgen dat we die link leggen en zoveel jaar later het angstgevoel van toen opnieuw ervaren. Dat kan opgeroepen worden door beelden op tv of foto’s die een link hebben met vroeger, maar ook door bepaalde geluiden of gebeurtenissen.’

Voor mensen met dementie kunnen jeugdherinneringen aan de oorlog extra indringend en verontrustend zijn, omdat zij zichzelf soms niet meer ‘terug’ kunnen brengen naar het heden. Dat staat los van de oorlog in Oekraïne, die vaak al snel uit het kortetermijngeheugen verdwijnt. ‘Het langetermijngeheugen blijft het langst intact. Daardoor kunnen oorlogsherinneringen erg opspelen bij mensen met dementie. Het belangrijkste wat de omgeving kan doen, is iemand terugbrengen naar het heden, bijvoorbeeld met foto’s van de kinderen en kleinkinderen. Bij nachtmerries kan het helpen om een lamp aan te doen voor de oriëntatie: kijk maar, je ligt in je eigen bed, niet in een schuilkelder.’

Senioren gaan heel verschillend om met het nieuws over de oorlog in Oekraïne, ziet Dashorst. Terwijl de een goed geïnformeerd wil zijn, keert de ander zich af van het nieuws omdat dat te veel nare gevoelens oproept. ‘Je kunt heel goed verdrietig worden van alle herinneringen die de actuele beelden naar boven brengen. De herinneringen aan de mensen of de spullen die je bent kwijtgeraakt of de herinnering aan het angstgevoel. Met de ervaring van nu krijg je als het ware het gevoel van toen terug. Bovendien ervaren sommige mensen de gebeurtenissen in Oekraïne ook als een dreiging voor ons nu in Nederland. Daar kun je heel somber en bezorgd van worden.’

Dashorst raadt aan: ‘Kijk niet te veel tv. Als de beelden te zeer aangrijpen, is de radio of de krant een goed alternatief. En heel belangrijk is om ontspanning te zoeken. Een wandeling in het mooie voorjaarsweer of een gesprek. Het is goed om anderen te vertellen dat je bang bent. Tot in detail over je eigen herinneringen vertellen, maakt je misschien van streek. Je kunt ook alleen iets over je gevoel vertellen. Daarmee geef je erkenning aan jezelf: die bezorgdheid en angst mogen er zijn.’

Dashorst merkt de laatste weken dat senioren met hun opkomende jeugdherinneringen soms professionele hulp zoeken. ‘Dat kan zeker helpen. Ik heb eerder mensen tussen de 80 en 85 succesvol behandeld voor een trauma. Daar ben je nooit te oud voor. Juist op hoge leeftijd kijken we terug op ons leven en maken we de balans op. Als verdriet of bezorgdheid de overhand dreigen te nemen, kan een behandeling nieuw evenwicht brengen: je bent verdrietig over wat je hebt verloren, maar ziet ook wat je wél hebt – bijvoorbeeld goed contact met kinderen en kleinkinderen.’

Ook naasten kunnen als niet-professionele hulpverleners een rol spelen als pijnlijke herinneringen bovenkomen, zegt Dashorst. ‘Als iemand bedrukt of kortaf is en je vermoedt dat dat door pijnlijke herinneringen komt, vraag er dan gewoon naar: “Hoe gaat het? Heeft je stemming misschien te maken met wat er in Oekraïne gebeurt?” Luister naar wat mensen willen vertellen en wees gewoon even bij ze. Soms willen mensen hun héle verhaal kwijt en dat kan een uitputtingsslag zijn. De luisteraar kan helpen om te doseren: knip het verhaal in stukjes en zoek tussendoor afleiding in bijvoorbeeld een wandelingetje samen. Een luisterend oor kan enorm helpen.’