Maya Lee schreef boek over het oorlogsverleden van haar moeder

De Slowaakse kleuterjuf Magda Hellinger werd op 25-jarige leeftijd gedeporteerd naar Auschwitz. In het boek De nazi’s kenden me bij naam vertelt dochter Maya Lee (76) het ongelooflijke verhaal van haar moeder.

Maya Lee zat midden in het schrijfproces van het boek over het oorlogsverleden van haar moeder toen ze in een winkel in haar woonplaats Melbourne aan de praat raakte met een vrouw. Ze kwamen erachter dat hun moeders allebei uit Slowakije kwamen. De vrouw vertelde dat haar moeder ook in Auschwitz had gezeten. Daar had iemand ervoor gezorgd dat ze niet met een dodenmars mee hoefde aan het einde van de oorlog, maar in een fabriek kon werken. Dat redde haar leven. Maya Lee: ‘Ik vroeg haar of ze zich de naam nog kon herinneren. “Magda Hellinger”, zei ze. Toen ik zei dat dat mijn moeder was, vielen we elkaar in de armen.’’

In De nazi’s kenden me bij naam lezen we dat dit niet het enige leven is dat Magda Hellinger redde. Als blokoudste redde de eigenzinnige en daadkrachtige jonge vrouw in Auschwitz honderden levens. ‘Ze kiezen steeds een paar mensen uit onze groep, willekeurig, zonder aanleiding of reden, om toezicht te houden, als schakel tussen de moordenaars en slachtoffers. (…) Wij zijn verantwoordelijk voor alles waar de SS geen zin in heeft. Geloof me, dat is heel zwaar’, zeg Magda in het boek.

Lee: ‘Mijn moeder was een sterke vrouw met leiderschapskwaliteiten. Ze was zich sterk bewust van het verschil tussen goed en kwaad. Ze had chutzpah, zoals we dat in het Hebreeuws zeggen: durf. Die eigenschappen zette ze continu in.’ Magda was onder meer een tijdlang blokoudste van het beruchte Block 10, waar vrouwen verschrikkelijke medische experimenten ondergingen. Daar zorgde ze er op de eerste dag voor dat er in elk geval lakens en zeep beschikbaar waren voor de vrouwen. Later voorkwam ze met haar durf dat zij en driehonderd andere Slowaakse vrouwen naar de gaskamer werden gestuurd.

Ook lukte het Magda om zo’n honderd Hongaarse meisjes die voor de gaskamer stonden te wachten weg te loodsen. Ze bouwde een groot netwerk op in het kamp. Toen ze eens een weeklang de nachten in een sta-cel moest doorbrengen, een cel waarin ze met enkele anderen alleen maar kon staan, werd het haar bijna te veel. Dankzij haar netwerk hoefde ze overdag niet in de buitenlucht te werken, maar mocht ze de barakken schoonmaken. Daar hielpen anderen haar weer, zodat zij kon slapen.

Het boek staat vol met dit soort anekdotes over het oorlogsverleden van Magda. Ze zelf schreef ze op in haar memoires die ze in 2006, op 87-jarige leeftijd, in eigen beheer uitgaf. ‘Mijn moeder had haar verhaal vaak verteld: aan Yad Vashem, aan het Washington Holocaust Museum, aan het Holocaust Museum hier in Melbourne. Ze schreef talloze brieven aan historici die haar om hulp vroegen bij hun boeken, maar ze zag haar verhaal daarin eigenlijk nooit terugkomen. Daarom is ze het zelf gaan opschrijven.’ 

Na de oorlog trouwde Magda met Béla Blau, een man die ze had ontmoet in Auschwitz. Via Tsjechië en Israël kwamen ze uiteindelijk terecht in Australië, waar veel Hellingers na de oorlog naartoe waren gegaan. Maya Lee was toen negen. Als kinderen hadden zij en haar zus bijzonder weinig interesse gehad voor de verhalen van hun moeder. ‘”Ja mam”, zeiden we als ze weer aan een verhaal begon, “dat weten we al”.’

Pas later begreep Lee wat haar ouders hadden moeten doorstaan tijdens de oorlog. Een wonderlijke speling van het lot zorgde ervoor dat Maya Lee met het verhaal van haar moeder aan de slag ging. In 2016 kreeg ze een telefoontje van iemand uit Perth die haar vroeg naar meer informatie over een brief in een Hongaarse krant, waar Magda in haar memoires over vertelt. Het is een getuigenis van een vrouw, een arts, die Magda ontmoette in Auschwitz. ‘Ik heb die brief toen laten vertalen en dat was het begin van een zoektocht naar nog meer getuigenissen en meer bronnen. Ik wilde het verhaal van mijn moeder verder uitwerken.’ 

Lee las en herlas alle brieven die haar moeder aan onderzoekers had geschreven, ze luisterde naar haar getuigenissen. Een nicht van haar had veel mensen gesproken die door Magda waren geholpen: dankzij deze bronnen kon Lee het verhaal van haar moeder verder verdiepen. Samen met een schrijver zette ze het op papier. ‘Mijn doel was om zoveel mogelijk informatie over mijn moeder te verzamelen. Daardoor was het ook geen emotioneel proces: ik was vooral hard aan het werk. Pas later, toen ik het luisterboek voor het eerst hoorde, werd ik geraakt door het verhaal. Toen besefte ik eens te meer wat voor ongelooflijke vrouw mijn moeder was, hoe ze drieënhalf jaar lang wist te doorgronden hoe de nazi’s te werk gingen en hoe ze hen kon bespelen.’

In haar verhalen zette Magda zichzelf nooit als slachtoffer neer. Zelfs niet toen na de oorlog verschillende vrouwen haar beschuldigden van samenwerking met de nazi’s. Verschillende rechters in Tsjechië en Tel Aviv maakten gehakt van die beschuldigingen. Lee: ‘Mijn moeder had in Auschwitz een nicht van haar een keer in het gezicht geslagen, om te voorkomen dat die nicht mee zou gaan naar het sanatorium. Daar zou ze vrijwel zeker naar de gaskamer worden afgevoerd. Met die klap in het gezicht redde mijn moeder haar leven, maar die vrouw verspreidde na de oorlog vervelende verhalen over mijn moeder. Toen ze een baby kreeg, stuurde mijn moeder mij en m’n zusje naar haar toe om haar te helpen. Dat had ik natuurlijk niet gedaan als ik had geweten wat die vrouw over mijn moeder zei. Maar mijn moeder raakte het niet. Zij wist dat ze zich nergens voor hoefde te schamen.’

Beeld: SCP