Wat als de erfbelasting wordt aangepast?

In Nederland gaan er stemmen op om de erfbelasting aan te passen. Die zou nu te laag zijn. Socioloog Jan Latten maakt zich zorgen om deze beweging. Volgens hem wordt de erfenis zo ‘de prooi van de collectieve afpakcultuur’.

De vader van professor Jan Latten was blij dat hij wat geld kon nalaten aan zijn kinderen. Hij had er hard voor gewerkt en wilde hen verzorgd achterlaten. Dat raakte zoon Latten, voor wie het overlijden van zijn vader in 2020 aanleiding was om zich te verdiepen in de erfbelasting. Latten (66) was tot zijn pensioen in 2018 hoofddemograaf bij het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) en houdt zich als socioloog en opiniemaker nog steeds bezig met actuele demografische onderwerpen. Met onderwerpen dus die gaan over de samenstelling van de bevolking. En nu de vergrijzing toeneemt en er jaarlijks meer mensen overlijden, is erfbelasting ook zo’n onderwerp.

Wat kunnen we zelf doen?

‘Wat mij betreft is het opnieuw een teken van afnemende solidariteit tussen generaties. Het past dus bij de tijd. Vroeger leefden we in uitgebreide families, verschillende generaties vormden samen een huishouden, een economische eenheid. Nu leven we individueel. Tegelijkertijd krimpen families, ook voor de gevolgen daarvan waarschuw ik al jaren. Dat dit thema nergens hoog op de agenda staat, laat zien dat we als collectief minder belang hechten aan nakomelingen. We zijn bezig met het hier en nu en niet met de generaties voor en na ons. Je zou kunnen stellen dat de solidariteit tegenwoordig horizontaal is in plaats van verticaal.’

Daarbij past ook dat de pensioenen niet worden geïndexeerd en dat de AOW wordt losgekoppeld van het minimumloon?

‘Inderdaad. Het verhaal is dat ouderen jarenlang hebben geprofiteerd en dat de jongeren nu aan de beurt zijn. Ik erger me enorm aan dat woord profiteren. Alle generaties die nu leven profiteren van de welvaartsgroei van de afgelopen decennia. Jongeren zijn opgegroeid in grote huizen en ze zijn met hun ouders op vakantie geweest. Zij kunnen gaan studeren, zij leven langer dankzij medische ontwikkelingen waar oudere generaties voor hebben gezorgd. Ik mis die solidariteit tussen generaties. Er lijkt steeds minder belangstelling te zijn voor de problemen van ouderen.’

Wat kunnen we daaraan doen?

‘Dat begint natuurlijk in de politiek. In de Tweede Kamer zie je vooral dertigers, veertigers en vijftigers. Ouderen zijn daar nauwelijks vertegenwoordigd, terwijl in Nederland 3,5 miljoen mensen ouder dan 65 zijn. Als je veertig bent voel je niet hoe het is om in de laatste levensfase te zitten. Hoe het is om bijvoorbeeld volwassen kinderen te hebben en misschien wel kleinkinderen die je iets wil nalaten.’

Waarom moeten we volgens u een erfenis anders benaderen en dus ook anders belasten dan inkomen uit bijvoorbeeld arbeid?

‘Voor mij is dit geen rekenkundig of ambtelijk verhaal. Het gaat mij om de maatschappelijke trend en de sfeer die eromheen hangt. De meeste mensen erven niet zo ontzettend veel, zo’n 20 tot 30 duizend euro. Ouderen hebben al belasting betaald over dat geld en er hard voor gewerkt om het aan hun kinderen na te kunnen laten. Voor sommigen is dat zelfs een levensdoel: hun kinderen goed verzorgd achterlaten. Het draagt bij aan de verticale solidariteit, aan de verbinding binnen families. Hogere erfbelasting holt die verticale solidariteit uit.’

Kunt u dat uitleggen? Je houdt toch niet meer of minder van je ouders of je doet toch niets meer of minder voor ze als je wel of geen erfenis krijgt?

‘Nee, zeker niet. Het gaat mij vooral om de ouderen die hard werken om iets na te kunnen laten aan hun kinderen. Als we de erfbelasting gaan verhogen is dat een klap in het gezicht van deze mensen. Alsof ze zich schuldig moeten voelen dat zij geld nalaten omdat ze hard hebben gewerkt.’

Vindt u dat we op een andere manier iets aan de ongelijkheid moeten doen?

‘Ik vind dat er nu een obsessie is met gelijkheid. Niet alles is gelijk. Er zijn mensen met meer en minder intelligentie. Er zijn mensen die veel en mensen die weinig liefde van hun ouders krijgen. Er zijn mensen die hier worden geboren en mensen die in een arm land worden geboren. En er zijn mensen die wel en mensen die niet iets erven. Dat zie ik niet als iets onrechtvaardigs, dat zie ik als een gegeven diversiteit. Er is nu eenmaal ongelijkheid. Als maatschappij moeten we ervoor zorgen dat er een vangnet is voor de mensen die door het ijs zakken. We moeten zorgen voor onderwijs en een goede ziektekostenverzekering. Maar we moeten niet alles gelijk willen schakelen. Onder communistische regimes werden familiebedrijven onteigend en was er geen overerving meer binnen families. Dat moest de kansengelijkheid vergroten, maar uiteindelijk leidde het tot een debacle.’

Geen van de politieke partijen die pleiten voor aanpassing van de erfbelasting pleit voor zo’n communistisch systeem.

‘Nee, dat is zo. Maar als socioloog kijk ik naar de grote lijnen. Ik waarschuw voor wat daarin kan ontaarden als we die patronen niet goed doorgronden. Het gaat mij om de mentaliteit rondom deze ideeën. We moeten solidariteit niet omvormen tot een afpakcultuur. Daar maak ik me zorgen over. Ik vind de kritiek op de erfenis als aanjager van ongelijkheid overdreven en plaats die in een bredere maatschappelijke trend.’