‘Ondervoeding ontstaat sluipenderwijs’

Ondervoeding is een groot probleem onder thuiswonende senioren, vooral omdat zij zich er vaak niet van bewust zijn dat ze te weinig goede voedingsstoffen binnenkrijgen. Studenten en docenten gaan in een gezamenlijk project met zorgmedewerkers, senioren en mantelzorgers op zoek naar effectieve manieren om ondervoeding te voorkomen. Dit thema is tot stand gekomen in samenwerking met VGZ. Samen met VGZ willen wij u helpen om gezonder te eten, en ondervoeding te voorkomen of tegen te gaan.

De meesten van ons weten het wel: veel senioren zijn ondervoed. En toch denken we al snel dat het over anderen gaat. ‘Ik ben niet meer zo actief, dus ik kan best met wat minder toe.’ ‘Ik heb overgewicht, dus een beetje afvallen is alleen maar goed.’ Veel senioren denken dat ondervoeding niet hun probleem is, maar dat van een ander, ziet Jellie Zuidema. Ze is docent-onderzoeker aan Hogeschool Inholland en betrokken bij het project Preventief Leer- en InnovatieNetwerk Tegen Ondervoeding, kortweg PLINT Ondervoeding.

In het project onderzoeken studenten en docenten van meerdere hbo- en mbo-scholen samen met thuiszorgmedewerkers wat effectieve manieren zijn om ondervoeding te voorkomen. In dat onderzoek betrekken ze ook senioren die thuiszorg krijgen en hun mantelzorgers. Van de senioren die thuiszorgmedewerkers over de vloer krijgen, is maar liefst ruim één op de drie ondervoed. ‘Ondervoeding ontstaat vaak sluipenderwijs’, vertelt Zuidema. ‘Door langdurig te weinig te eten of niet de goede voedingsstoffen te eten, ontwikkelen mensen langzamerhand ondervoeding.’

Vooral senioren lopen het risico om in een neerwaartse spiraal te komen. ‘We verliezen toch al spierkracht als we ouder worden. Als we dan ook nog eens ondervoed raken, gaan we harder achteruit. Bij het ouder worden gaat de eetlust achteruit, onder meer door smaakverlies. De kwaliteit van wat je nog wel eet, wordt dus des te belangrijker. Als je minder eet én van onvoldoende kwaliteit, is er een dubbel effect. En wie ziek wordt, gaat waarschijnlijk nóg minder eten. Hetzelfde zie je met eenzaamheid: de toch al verminderde eetlust wordt nog kleiner als senioren zich eenzaam voelen.’

Ook armoede kan een rol spelen legt Zuidema uit. ‘Senioren die het financieel krap hebben, kunnen soms geen gezond voedsel kopen – zeker als ze dat zelf niet meer kunnen bereiden en dus aangewezen zijn op kant-en-klaarmaaltijden. Zo zie je dat bij senioren allerlei factoren een rol kunnen spelen in het ontstaan van ondervoeding en dat die factoren elkaar soms versterken.’ De gevolgen van te weinig (goede) voeding kunnen groot zijn. Een tekort aan goede voedingsstoffen zoals eiwitten maakt dat senioren versneld spierkracht verliezen, gevoeliger worden voor infecties en langzamer herstellen van een wond of ziekte. Het verlies van spierkracht vergroot bovendien het risico om te vallen.

‘Als je eenmaal ondervoed bént, is het heel lastig om het ontstane tekort aan te vullen’, zegt Zuidema. ‘Daarom is het heel belangrijk om te voorkomen dat ondervoeding ontstaat.’ Juist omdat senioren zich er zelf niet zo van bewust zijn, is het zaak om daarbij ook de naaste omgeving in te zetten: een eventuele partner, kinderen, maar zeker ook thuiszorgmedewerkers. ‘Mantelzorg, thuiszorg en de senioren zelf zouden een soort drie-eenheid moeten vormen. Thuiszorgmedewerkers komen soms even langs en hebben daardoor niet zomaar zicht op hoeveel en wat iemand eet of drinkt.’ 

Toch is er in de thuiszorg nog wel iets te winnen, denkt Zuidema. ‘Bij een intakegesprek moet de thuiszorgmedewerker al veel vragen stellen. Toch is het belangrijk dat juist dan al het gesprek over voeding begint. Voeding is een voorwaarde om te leven en te herstellen. We moeten het dus niet zien als iets wat “erbij komt”, maar als onderdeel van de basiszorg die mensen krijgen. Hoe eerder je in beeld hebt of iemand genoeg voedingsstoffen binnenkrijgt, hoe eerder je actie kunt ondernemen als dat nodig is. Bijvoorbeeld door een diëtist te vragen langs te komen, maar ook door er met de oudere zelf en de mantelzorger over te praten, zodat zij zich beter bewust worden van het belang van goede voeding. We bekijken momenteel binnen het project PLINT hoe voeding efficiënt onderdeel van het intakegesprek kan worden.’

Meer aandacht bij thuiszorgmedewerkers voor het voorkomen van ondervoeding is een van de onderwerpen waar bij PLINT aan wordt gewerkt. Robbert Gobbens, lector Gezondheid en Welzijn van kwetsbare senioren aan Hogeschool Inholland is ook bij het project betrokken. ‘Voor het project zetten we in drie regio’s zogeheten leer- en innovatienetwerken op: Amstelveen, Hoorn en Rotterdam. Zo’n netwerk is een soort leergemeenschap waarin studenten en docenten samenwerken met thuiszorgmedewerkers – verpleegkundigen en verzorgenden – om samen te onderzoeken hoe je ondervoeding kunt voorkomen.’ 

De studenten volgen de opleiding Verpleegkunde of Social Work. Het is de bedoeling later ook studenten van andere opleidingen, zoals voeding en diëtetiek, op te nemen in de leer- en innovatienetwerken. Het project beleefde in november vorig jaar de aftrap en duurt twee jaar. Studenten en thuiszorgmedewerkers gaan in die periode samen met senioren en mantelzorgers onderzoeken wat wel en niet werkt in het voorkomen van ondervoeding. Ook diverse bedrijven zijn betrokken bij PLINT, waaronder maaltijdservice Vers aan Tafel. Die bedrijven onderzoeken bijvoorbeeld wat de mogelijkheden zijn om extra voedingsstoffen toe te voegen aan maaltijden, zonder dat de smaak verandert.

 ‘Uiteindelijk willen we in ons project al die bevindingen samenbrengen’, vertelt Gobbens, ‘dus van een methodiek die de thuiszorg kan gebruiken om het bewustzijn te vergroten, tot en met de mogelijkheden voor verrijkte voedingsmiddelen. Dat is nog best een uitdaging. We zullen zien wat het onderzoek oplevert; ik verwacht van toegenomen bewustwording misschien wel het grootste effect. Uiteraard delen we de uitkomsten van ons onderzoek, zodat ook andere regio’s er gebruik van kunnen maken.’

Met verrijkt voedsel is zeker ook winst te behalen, verwacht Zuidema. ‘Er is op dit moment al flink wat variatie op de markt. Er zijn veel maaltijdvoorzieningen die diverse maaltijden of tussendoortjes bieden met extra eiwitten of andere voedingsstoffen, maar ook in de supermarkt kun je eiwitverrijkt voedsel kopen. Als de eetlust afneemt, wil je liefst dat mensen kwalitatief zo goed mogelijk eten, zoveel mogelijk zoals ze gewend zijn. Mensen zijn erg gehecht aan de eigen eetgewoontes. Een van de dingen die we in het project PLINT onderzoeken, met gespecialiseerde koks, is: hoe zorg je ervoor dat maaltijden voldoende voedingsstoffen én voldoende smaak hebben voor mensen bij wie de smaak achteruitgaat? Daar zijn we al aardig ver mee in Nederland, maar smaak blijft natuurlijk heel persoonlijk.’

Eén belangrijke factor bij ondervoeding is voor de onderzoekers van PLINT niet of nauwelijks te beïnvloeden: de sfeer waarin iemand eet. Wie samen eet, eet al snel meer dan wie alleen aan tafel zit. Juist daarin zit de toegevoegde waarde van seniorenverenigingen zoals KBO-Brabant, vindt Zuidema. ‘Sociale contacten, samen bewegen, samen eten: dat zijn heel waardevolle activiteiten die allemaal meehelpen om ondervoeding tegen te gaan en daardoor om lang zelfstandig een plezierig leven te leiden.’