Grensoverschrijdend gedrag

Veel senioren zijn ooit in hun leven slachtoffer geweest van grensoverschrijdend gedrag, op welk gebied dan ook. Als hun verhaal er in een gesprek onverwacht uitkomt, kan het moeilijk zijn om op de juiste manier te reageren. Bied allereerst een luisterend oor en zeg dat emoties er mogen zijn, adviseert psycholoog Frans de Laat.

Bij de term ‘grensoverschrijdend gedrag’ denken we al snel aan seksueel geweld. Maar onze grenzen kunnen ook op veel andere manieren worden overschreden, zegt Frans de Laat (76). Hij is gepensioneerd klinisch psycholoog en psychotherapeut en betrokken bij Ons Gesprek van KBO-Brabant. Aan het begin van de zomer gaf De Laat zo’n 200 vrijwilligers van KBO-Brabant een cursus in het reageren op verhalen over grensoverschrijdend gedrag. Het valt De Laat op hoe weinig er over senioren en grensoverschrijdende gebeurtenissen wordt gesproken. ‘In de MeToo-discussie ging en gaat het bijvoorbeeld nauwelijks over ouderen. Dat is niet terecht, want hoe ouder je bent, hoe meer je hebt meegemaakt. Alleen al vanwege de leeftijd is de kans groot dat senioren slachtoffer zijn geweest van grensoverschrijdend gedrag.’

Allereerst: welke soorten van grens­overschrijdend gedrag zijn er eigenlijk? De Laat onderscheidt er vijf. ‘Psychologisch grensoverschrijdend gedrag gaat bijvoorbeeld over vernedering, bedreiging of het achterhouden van post. Slaan en schoppen zijn vormen van fysiek grensoverschrijdend gedrag. Ook verwaarlozing, door iemand de toegang tot voeding of zorg te ontzeggen, is een vorm van grensoverschrijdend gedrag. Dan is er nog grensoverschrijdend gedrag op financieel gebied – bijvoorbeeld door oplichting of door iemand onder druk het testament te laten aanpassen. En er is grensoverschrijdend gedrag op seksueel gebied. Dat kan gaan om verkrachting, maar ook om zogenaamd grappige opmerkingen.’ Er is geen rangorde aan te geven in de soorten van grensoverschrijdend gedrag. ‘We zijn geneigd seksueel grensover-schrijdend gedrag het ergste te vinden, maar bijvoorbeeld psychologisch grensoverschrijdend gedrag kan ook heel erg zijn. Er zijn voorbeelden van mensen die uit onmacht en frustratie hun partner hebben gedood, nadat die hen jarenlang psychologisch had misbruikt.’

De senioren van nu zijn groot gewor­den in een tijd dat praten over grens­overschrijdende gebeurtenissen niet gewoon was. ‘De oorlog was in letterlijke en figuurlijke zin een zéér grensoverschrijdende gebeurtenis. Mensen die toen kind of jongere waren, hebben daar vaak weinig over gepraat. Hun manier om ermee om te gaan, was: hard werken, het land opbouwen, kinderen grootbrengen. Je kunt heel hard je best doen om een moeilijke herinnering niet onder ogen te zien. Onze generatie hangt de vuile was liefst op zolder. Wie het toch aandurfde om over een ingrijpende gebeurtenis te praten, kreeg soms te horen: “Ach, dat viel toch wel mee?” Zo gaat het soms ook met situaties van seksueel grensoverschrijdend gedrag. “Je had het zelf misschien ook wel wat uitgelokt?” Dat soort opmerkingen zorgen er vaak voor dat iemand er nooit weer over durft te beginnen.’

Vrijwilligers van KBO-Brabant kunnen te maken krijgen met een oudere die hun vertelt over een situatie van grensoverschrijdend gedrag, van lang geleden of van nu. Hoe moet je dan reageren? Dat is niet eenvoudig, zegt De Laat. ‘Zodra mensen hun verhaal vertellen, ís het echt zo. Dat is heel anders dan wanneer zo’n verhaal alleen in hun eigen hoofd zit. Dat schept een verantwoordelijkheid voor degene die ernaar luistert. Het is een hele eer om in vertrouwen te worden genomen, dus met dat vertrouwen moet je vervolgens gewetensvol omgaan.’ De Laat begint met een opsomming van wat de toehoorder níet moet doen. ‘Stel geen heel kritische vragen, dan voelt iemand zich ter verantwoording geroepen. Maak er dus geen kruisverhoor van. Bagatelliseer het verhaal ook niet: “Zo erg zal het wel niet zijn geweest”. En betuttel iemand ook niet ineens met overdadige zorg. Ouderen zijn hun leven lang zelfstandig geweest en hebben zich een manier aangeleerd om met de gebeurtenis om te gaan. Die zelfstandigheid moet je niet ondergraven. En doe ook geen toezeggingen die je niet kunt nakomen.’

‘Wat je wél moet doen: een luisterend oor is het belangrijkst. Toon begrip en erken de emoties, bijvoorbeeld door te zeggen: “Als je dit veertig jaar lang hebt meegemaakt, moet je wel veel verdriet hebben.” Prijs de openheid van de verteller en geef aan dat het verhaal bij jou veilig is. Praat er dus ook niet over met anderen. Daarnaast is het goed om te vragen of je iemand verder kunt helpen, bijvoorbeeld door de huisarts of een andere zorgverlener in te schakelen.’ Soms moet een verteller tegen zichzelf worden beschermd, zegt De Laat. ‘Als iemand zich totaal bloot wil geven en het hele verhaal wil vertellen, moet je dat soms wat afremmen. Het beste is om, zoals ik dat noem, toedekkend te luisteren: mensen moeten niet achterblijven met oude wonden die weer helemaal blootliggen. Die wonden moeten een beetje toegedekt blijven. Als toehoorder moet je dus proberen aan te voelen wanneer het beter is om te stoppen met het ophalen van herinneringen.’

Als een situatie van grensoverschrijdend gedrag op dit moment speelt of als iemand nog altijd veel last heeft van een gebeurtenis uit het verleden, is het goed om met die persoon in gesprek te gaan over het inschakelen van hulp. ‘Wellicht zou het helpen als KBO-Brabant een vertrouwenspersoon zou hebben naar wie vrijwilligers kunnen doorverwijzen. Die kan dan kijken of er iets in gang gezet kan worden. Van de vrijwilliger die het verhaal aanhoort vraagt zo’n situatie in elk geval gevoeligheid. Het pleidooi om hulp in te schakelen moet in verhouding staan tot het vertrouwen dat je als toehoorder hebt gekregen.’