Oud en wijs: zingeving en betekenis als je ouder wordt

De ouderdom komt met gebreken, hoor je vaak. Dat is misschien waar, maar waarom moet daar zo vaak de nadruk op liggen? Ethicus Frits de Lange en geestelijk verzorger Hanne Laceulle zijn beide spreker bij het symposium Oud en wijs? op 12 april in Oisterwijk. Omdat dit niet voor iedereen om de hoek is, geven zij ONS alvast een voorproefje op wat het betekent om een ‘wijze oudere’ te zijn.

Hanne Laceulle: ‘In mijn proefschrift onderzocht ik hoe we in onze cultuur kijken naar ouder worden. Daaruit bleek dat er vaak twee stereotypen opduiken. Het eerste is dat ouder worden een proces is van onherroepelijk verval en achteruitgang. Ouderdom wordt vaak met zorgelijke termen geassocieerd: dikwijls gaat het over eenzaamheid en hoge zorgkosten. Als reactie daarop is er in de gerontologie een alternatief verhaal ontwikkeld: het beeld van de “succesvolle” oudere die zo lang mogelijk jong blijft. Maar: op deze manier is er een nieuw stereotype gecreëerd, waarin ouder worden nog steeds wordt gepresenteerd als iets negatiefs dat getrotseerd of bestreden moet worden.’

Frits de Lange: ‘Natuurlijk is het goed om te bewegen en voor jezelf te zorgen, maar een gezonde en vitale oude dag is een reclameboodschap die voor veel mensen niet opgaat. Bovendien gaat het aan iets belangrijks voorbij: dat de oudere levensfase ook betekenis heeft. Ouder worden heeft een waarde in zichzelf. Ik mag er als ervaringsdeskundige over meespreken, hoewel ik met mijn 68 jaar nog maar een oudere in opleiding ben. Ik wil graag dat de twintig, dertig jaar na mijn pensioen – als ik ze mee mag maken – een zinvolle en betekenisvolle periode is. Het script van “zo lang mogelijk jong blijven” biedt mij daarvoor geen handvatten. In mijn laatste boek Eindelijk volwassen, de wijsheid van de tweede levenshelft geef ik aan hoe het ontwikkelen van wijsheid een leidraad kan zijn voor waardevol ouder worden.’

De Lange: ‘Ik omschrijf wijsheid als zelfkennis en zelfrelativering, weten wat van waarde is. Dat heeft niks met leeftijd te maken: er zijn ook jonge mensen die wijs zijn, en oude mensen die het niet zijn. Ik koppel het aan ouderen, omdat ik het zie als een mooie opdracht voor zestigplussers. In plaats van te wachten tot je aftakelt, kun je je realiseren dat je iets te doen hebt: wijzer worden en leren relativeren. Dat betekent niet alleen dat je leert beseffen dat de wereld niet om jou draait, maar ook dat je dat omarmt. Dat je je wilt inzetten voor de volgende generatie en de planeet, bijvoorbeeld als vrijwilliger. Je leert je ego loslaten en je blik verruimen. Dat heeft voordelen voor iedereen: jij helpt de volgende generatie én je blijft zelf vitaler doordat je iets van waarde vindt en ervoor gaat. Door het overstijgen van het ego zijn wijze mensen bovendien minder bang voor de dood.’

Laceulle: ‘Voor een groot deel ben ik het hiermee eens, maar ik heb een iets ander perspectief als het gaat om het loslaten van “het zelf”. Ik denk dat “het zelf” niet hoeft te verdwijnen, maar dat je in een nieuwe fase kunt komen van zelfverwerkelijking. Iedereen ontwikkelt in zijn leven een oriëntatie op bepaalde waarden, zoals autonomie, verbondenheid of dankbaarheid. Die waarden zijn voor iedereen anders. Als je ouder wordt zijn er veel uitdagingen, zoals verlies en ziekte, die de vervulling van deze waarden in de weg kunnen gaan staan. Ik zie wijsheid als het vermogen om een voor jou werkbaar antwoord te vinden op die situaties in het leven.’

Hierover zijn Laceulle en De Lange het eens: ‘Nee’.

De Lange: ‘Ik denk dat iedereen in zijn omgeving voorbeelden kent van zowel wijze ouderen als dwaze ouderen. Mijn moeder kon bijvoorbeeld ongelofelijk klagen. Ik heb altijd gedacht: zo wil ik niet worden. Maar: als je met je armen over elkaar gaat zitten wachten tot je wijs wordt, gebeurt er niks. Om wijs te zijn moet je oefenen. Je best doen om nieuwsgierig te blijven, open te blijven staan voor de visie van anderen, leren jezelf niet centraal te stellen. Volgens mij is dat voor iedereen weggelegd, alhoewel voor de een wel meer dan voor de ander. Sommige mensen hebben een groter ego, waardoor zelfrelativeren moeilijker is. Anderen zijn niet zo positief aangelegd. Ik ben zelf bijvoorbeeld echt niet altijd de vrolijkste thuis, voor mij is het glas standaard halfleeg. Maar ik trek me op aan mensen om me heen, voor wie het glas halfvol is.’

Laceulle: ‘Ouder word je vanzelf, wijzer niet. Maar je kunt inderdaad veel doen om het te beïnvloeden. Volgens mij doe je dat door na te gaan: wat is voor mij belangrijk in het leven? En vervolgens proberen te handelen naar die waarden. Tegelijkertijd kun je je best doen om een houding te ontwikkelen die helpt om met tegenslagen om te gaan. Je leven verandert voortdurend, waardoor het soms nodig is om te herijken. In mijn werk in de ouderenzorg kom ik vaak mensen tegen die minder mobiel worden en daardoor afhankelijker van ondersteuning. Dat is voor veel mensen een worsteling, bijvoorbeeld voor mensen die gewend zijn aan een carrière waarin ze veel autonomie en invloed hadden. Voor hen was zelfredzaamheid waarschijnlijk een belangrijke waarde, maar dat moeten ze nu in een nieuw licht zien. Sommige mensen blijven boos of ongelukkig en komen er niet uit. Anderen lukt het om de waarde die ze aan zelfstandigheid hechtten te relativeren. Bijvoorbeeld door andere waarden te leren waarderen, zoals verbondenheid en dankbaarheid. Je geeft dan je identiteit opnieuw vorm. Deze ontwikkeling maken mensen soms al in de eerste maanden van hun verblijf in een woonzorgcentrum door. Mensen die dat lukt vind ik wijs. Ik denk trouwens niet dat die wijsheid voor iedereen is weggelegd. Je hebt nu eenmaal te maken met externe omstandigheden: als je geen scholing hebt gehad, in armoede opgroeit, of kampt met een trauma, zijn je kansen om een goed leven voor jezelf vorm te geven veel kleiner. Maar het is nooit onmogelijk. Andersom is het ook niet zo dat iemand met goede kansen in het leven automatisch tot een wijs mens uitgroeit.’

Drie jaar geleden kwam er een rapport van de Raad voor Gezondheid en Samenleving uit, met de titel De derde levensfase: het geschenk van de eeuw. De strekking van dit rapport was dat de clichébeelden van de hulpeloze, eenzame oudere vervangen moeten worden door een beeld dat meer rechtdoet aan de rijkdom en diversiteit binnen deze generatie. Kun je de extra jaren inderdaad zien als een geschenk, ook voor de samenleving?

De Lange: ‘Laat ik vooropstellen dat het fantastisch is om oud te kunnen worden. Voor het eerst in de geschiedenis worden we nu massaal oud. Je kunt wel klagen, maar je kunt ook blij zijn dat je er nog bent! Er zijn mensen die maar zestig worden. En zoals gezegd denk ik dat zestigers, zeventigers, tachtigers en misschien ook negentigers nog veel waarde kunnen hebben voor de samenleving. Dat gezegd hebbende, is het wel een probleem dat mensen weliswaar steeds ouder worden, maar ook steeds langer ziek zijn. Dat is natuurlijk iets waar mensen tegenop zien. Dat in combinatie met het zorginfarct maakt onze generatie somber over de vooruitzichten. Momenteel wachten bijvoorbeeld zo’n vijfduizend ouderen op een verpleeghuisplek, maar er is geen plaats voor hen.’

Laceulle: ‘In een tijd waarin er vooral in zorgelijke termen over ouderen wordt gesproken, is dat rapport een welkom positief perspectief. Er zit inderdaad ontzettend veel potentie in de oudere generatie! Tegelijkertijd zijn de zorgen natuurlijk reëel: de vergrijzing neemt toe en daarmee de hoeveelheid zorg die nodig is. Hoe kunnen we ervoor zorgen dat die grote groep ouderen een goede oude dag heeft, zonder dat dit ten koste gaat van de jongere generatie? Daar hebben we denk ik nog steeds niet echt een goed antwoord op.’

De Lange: ‘Van ouder worden moet je iets maken, dat kun je doen door middel van wijsheid en zingeving.’ Laceulle: ‘Praten over wat wijsheid is en het delen van verhalen en inspirerende voorbeelden helpt mensen om goed ouder te worden. En dan bedoel ik niet alleen eenzijdige succesverhalen, maar echte genuanceerde ervaringen.’

Beeld: Shutterstock