Is zorg een eindeloze bron, waar je uit kan blijven putten?

Volgens journalist Lynn Berger denderen we ongemerkt af op de grootste zorgcrisis ooit. Ze schreef hierover in haar boek Zorg. Een betere kijk op de mens. Daarin laat ze zien hoe allesomvattend zorg is, maar ook hoe onzichtbaar.

Lynn Berger heeft geen achtergrond in de zorg. Maar ze is wel moeder. ‘Ik ben een informele zorgverlener die dagelijks aan het zorgen is’, zegt ze. In 2019 belandde ze in het ziekenhuis, dat volhing met affiches waarop verplegend personeel om loonsverhoging vroeg. Vanaf dat moment is ze zich gaan afvragen hoe het komt dat we als samenleving de zorg kennelijk niet op waarde weten te schatten en wat de gevolgen daarvan zijn. Haar boek stond op nummer drie van de bestsellerslijst. Voor een boek dat over de zorg gaat is dat uitzonderlijk. Berger: ‘Als mensen het over de zorg hebben, dan denken ze aan ziekenhuizen, ggz, jeugdzorg. Zorg waar je alleen terechtkomt als er iets mis is. Bij wijze van uitzondering, als noodzakelijk kwaad. Maar in mijn boek betoog ik dat zorg niet de uitzondering is, maar de norm. We zijn allemaal de hele dag afhankelijk van zorg. Zorg is veel meer dan alleen professionele zorg. Het is ook de zorg voor kinderen, het is mantelzorg, zorg voor het huishouden. Dat is allemaal zorg. Op het moment dat je dát ziet, verandert ook je kijk op wat het betekent om mens te zijn, hoop ik. En dus op hoe we als samenleving voor de zorg zouden moeten zorgen. En ik denk dat het voordeel van journalist zijn is, dat je leert om zo’n inzicht vrij toegankelijk op te schrijven. Ik denk dat het mensen aanspreekt.’

‘Omdat zorg zo alomtegenwoordig is, krijgt het iets vanzelfsprekends. Net als water of zuurstof. Want wat er altijd is, valt niet meer op. Daardoor zijn we gaan denken dat zorg een eindeloze bron is, waar je altijd maar uit kan blijven putten. We zijn allemaal afhankelijk van zorg, maar die zorg is juist niet eindeloos toegankelijk. Dat is de kern van het boek. Zorg is schaars omdat het tijd en energie kost om te zorgen. Het aanbod van zorg groeit dus niet automatisch mee met de vraag naar zorg. Dat zien we nu aan alle kanten gebeuren.’

‘De oplossingen die we voor het dichten van de kloof tussen vraag en aanbod bedenken, maken het probleem eerder groter dan kleiner. Of ze lossen het niet op, maar verplaatsen het probleem. Neem de participatiesamenleving. Het idee was om de kosten van zorg te dempen, door mensen op te roepen om eerst in eigen kring op zoek te gaan naar zorg, voor ze bij professionals aankloppen. Mensen moeten meer voor elkaar zorgen, in plaats van dat professionals dat doen, is het idee. Maar daarmee verklein je de zorgvraag niet. Je hebt het aanbod ook niet vergroot. Je hebt het probleem over de schutting gegooid, naar het informele domein. Waar mensen al heel veel mantelzorgen en naast dit onbetaalde werk, vaak ook een betaalde baan hebben. En dan worden ze ook nog eens opgeroepen méér betaald werk te doen, vanwege de grote personeelstekorten overal. Als je mensen wel een extra zorgtaak geeft, maar niet de tijd en middelen om daaraan te voldoen, dan heb je dus niets opgelost.’

‘Een ander voorbeeld van een oplossing die al sinds de jaren negentig van de vorige eeuw meegaat, is het inzetten op meer efficiëntie. Het idee is dat zorgverleners meer moeten doen in minder tijd, zodat de kloof tussen vraag en aanbod kleiner wordt. Waar echter aan voorbij wordt gegaan, is dat vragen, behoeftes en verwachtingen van mensen niet te voorspellen zijn. Dat zorg ook een emotionele component heeft en dat daar óók tijd voor nodig is. Maartegen een thuisverpleegkundige zeggen we: “Je hebt zes minuten voor een patiënt, in die tijd kan je een wond verzorgen of helpen met steunkousen. Daarna moet je door naar de volgende.” Dat gebeurt letterlijk!’ ‘Die thuiszorgverpleegkundige komt dan bij iemand thuis. Die heeft echter niet alleen steunkousen en een wond. Maar ook, bijvoorbeeld, veel verdriet. Die zou heel graag even een praatje maken, maar dát kan niet. Dan heb je als zorgverlener het gevoel dat je niet meer aan het zorgen bent en raak je gestrest. Op langere termijn leidt dat tot uitval en verlaten zorgverleners gedesillusioneerd het vak.

Dus, lang verhaal kort, wat ik met het boek hoop te bereiken, is dat we de zorg in zijn totaliteit bekijken. Het is een weefsel dat alle verschillende vormen van zorg, en alle verleners en ontvangers ervan, met elkaar verbindt.’

 ‘De afgelopen decennia zijn er veel zaken op het bord van professionele zorgverleners terechtgekomen. Je kunt je afvragen of ze daar wel horen. Zo zorgt armoede voor stress en stress maakt ziek. Vervolgens hebben zorgprofessionals het maar op te lossen. Maar op het moment dat je een goed armoedebeleid hebt, voorkom je dat de zorgvraag groter wordt. Zorg daarom voor een leefbare buurt, een groene buurt, bevorder sociale cohesie. En dam de grote dwang van de prestatiemaatschappij in voor mensen die daar onder gebukt gaan. Dat is één.’

‘Maak daarnaast ruimhartiger zorgverlofregelingen mogelijk. Zodat mensen die een tijdje moeten mantelzorgen, niet in financiële problemen komen. Of kijk eens of de werkweek niet korter kan. In Engeland hebben zo’n zestig bedrijven het afgelopen jaar meegedaan aan een proef om te zien of dat kan: mensen doen hetzelfde werk, behouden hetzelfde salaris, maar werken 80% van de tijd. Zo houden ze tijd over voor mantelzorg of zorg voor de kinderen. In de praktijk blijkt dat dat werkt. In Nederland heeft bijvoorbeeld Achmea de standaard werkweek teruggebracht tot 34 uur. Expliciet vanuit het idee, dat werknemers naast hun betaalde baan ook nog onbetaald werk doen. Op het moment dat de standaard werkweek korter is, komen ze daar beter aan toe. Als je kijkt naar de vergrijzing, zullen we straks allemaal voor onze ouders moeten zorgen. Ik denk dat de tijd rijp begint te worden voor dit soort regelingen, ook hier in Nederland.’

‘Zorgen gaat ook over betekenis. Het is een belangrijke bron voor hechting, voor het gevoel dat je ertoe doet. Onder jonge vaders groeit al jaren de wens om meer betrokken te zijn bij de zorg voor hun kinderen. Net als het aantal stellen dat het onbetaalde werk graag gelijk wil verdelen. Maar in de praktijk lukt dat vaak niet. Dat hangt samen met eeuwenoude, culturele ideeën over wie er hoort te zorgen. Zorg wordt geassocieerd met vrouwen, wat natuurlijk onzin is, want mannen kunnen dat net zo goed. Maar dat bepaalt wel hoe er gereageerd wordt op mannen die meer willen zorgen. En omgekeerd over hoe er naar vrouwen wordt gekeken die daar juist wat minder tijd aan willen besteden.’

‘Van ouderen wordt verwacht dat ze zo lang mogelijk thuis blijven wonen. Dat is waar het beleid nu op inzet. Het is dan wel van belang dat je een netwerk van vrienden en familie hebt die voor elkaar kunnen zorgen, als zorgprofessionals niet voldoende beschikbaar zijn. Ga met je kinderen het gesprek aan wat zij kunnen doen, nog voordat het aan de orde is. Want op het moment dat het acuut wordt, is er stress. Dan wordt het lastiger om aan te geven wat iemand wel en niet kan bijdragen. Ik denk trouwens dat dit advies voor iedereen geldt, jong en oud. Dat het belangrijk is om mensen om je heen te hebben die voor jou kunnen zorgen, en voor wie jij kan zorgen als dat nodig is. Sterker, de zorg van anderen is een voorwaarde voor autonomie. Dan zie je dat ons beeld van de mens als een zelfstandig individu volstrekt verkeerd is. Want we zijn juist allemaal afhankelijk en verbonden met anderen. De mens staat nooit op zichzelf.’

Beeld: Frank Ruiter